ՕՐ-ՕՐԻ, ԺԱՄ ԱՌ ԺԱՄ

ԱՐՑԱԽՅԱՆ ՇԱՐԺՄԱՆ ԵՎ ԶԻՆՎԱԾ ՊԱՅՔԱՐԻ ՏԱՐԵԳՐՈՒԹՅՈՒՆ
(1988 - 1994)

ՄՈՒՏՔ

   Ամեն ինչ ասես միանգամից է սկսվել։ Հանկարծակի։ 
   Կաթիլ-կաթիլ հավաքվելով՝ լցվել է, ծովացել։ Ու մարդիկ դուրս են եկել փողոց՝ բողոքի։ Արդարացի՛ բողոքի։ Իսկ մինչ այդ՝ ծածուկ, քողարկված, հավաքվում էին համախոհներով, զրուցում, կարծիքներ փոխանակում, նույնիսկ՝ թերահավատներին համոզում, բայց ա՛յս հարցում թերահավատներ շատ քիչ կգտնեիր, բոլորն էլ՝ համակիր ու համոզված, որ իրոք՝ Հայաստանից անբաժանելի՛ է անարդարացիորեն բաժանված Արցախը։ 
    Եվ դեռևս 1986-87-ին սկսվել են ստորագրությունների հավաքման ու Մոսկվա ուղարկվելիք պատվիրակությունների կազմման աշխատանքները։ Լեռնային Ղարաբաղում և Հայաստանում փաստացի ընթացել է կազմակերպիչների կողմից «հանրաքվե» անվանված ընդհատակյա զանգվածային ստորագրահավաք, որի ընթացքում 75-ից 80 հազար ստորագրություն է հավաքվել և այլ նամակների ու պահանջագրերի հետ 1987 թ. դեկտեմբերի 1-ին, արցախահայության աոաջին պատվիրակության կողմից, հանձնվել ԽՄԿԿ Կենտկոմի ընդունարան, ընդունարանի վարիչ ընկ. Ա.Կրիգինի հետ հանդիպման ժամանակ։ Սակայն երկրի իշխանության բարձրագույն ատյաններն այդպես էլ անհաղորդ են մնացել արցախահայության արդարացի պահանջին, համայն հայության նվիրական իղձերի իրականացմանը։ 
    Ու՝ Արցախում ալեկոծվել է ժողովրդյան հորդացած գետը, ափերից ելել, աղմկել ու, ի վերջո, ծովացել Արցախի մայրաքաղաքի կենտրոնական հրապարակում, որը կրում էր ռուսական պրոլետարիատի աոաջնորդ Վլադիմիր Լենինի անունը։ 
    Եվ այսպես՝


1988. «ՄԻ-ԱՈՒՄ»

Այո, արցախյան առաջին հանրահավաքների աոաջին և գլխավոր կարգախոսը դա էր, որովհետև հավատավոր արցախցին հավատում էր իր նվիրական իղձի իրականացմանը։
Հունվար-փետրվար ամիսներին մարզի հիմնարկ-ձեռնարկություններում, կոլտնտեսություններում ու պետտնտեսություններում տեղի են ունեցել կոլեկտիվների, սկզբնական կուսկազմակերպությունների ընդհանուր ժողովներ, ժողովրդական պատգամավորների գյուղական, ավանային, շրջանային ու քաղաքային խորհուրդների նստաշրջաններ, որոնցում աշխատավորության պահանջով քննարկվել է ԼՂԻՄ-ը Հայաստանի հետ վերամիավորելու հարցը։ Բոլոր կազմակերպություններում միաձայն որոշվել է հարցն արդարացիորեն լուծելու խնդրանքով դիմել վերադաս մարմիններին։ Կուսակցության քաղկոմների ու շրջկոմների բյուրոներն ու պլենումները ևս նույնանման որոշումներ են ընդունել։
ԽՄԿԿ Կենտկոմի քաղբյուրոյի անդամ, ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի նախագահության նախագահի առաջին տեղակալ Պ. Դեմիչևը և ԽՄԿԿ Կենտկոմի ազգամիջյան հարաբերությունների ենթաբաժնի վարիչ Վ.Միխայլովը ընդունել են Արցախը Մայր-Հայաստանի հետ վերամիավորվելու պահանջով հունվարի 5-ից 12-ը Մոսկվայում գտնվող արցախահայության երկրորդ պատվիրակությանը։ Փետրվարի 9-ից 17-ը Մոսկվայում գտնվող արցախահայության երրորդ պատվիրակությանը կրկին ընդունել է Վ.Միխայլովը։
Իսկ դրան զուգահեռ սկսել են նաև ադրբեջանական կողմի «լայնածավալ գործողությունները», հատկապես՝ պատմագրության ասպարեզում։ Որոշ «ականավոր» գիտնականներ ու ակադեմիկոսներ գրել ու տպագրել են մի շարք «արժեքավոր» աշխատություններ, որոնցով «պարզվում» է, որ Արցախի բնակչությունը ոչ թե հայեր են, այլ՝ աղվաններ, և նրանց վանքերն ու եկեղեցիներն էլ, բնականաբար, աղվանական են, ոչ թե՝ հայկական։ Օրինակ, Մարտակերտի շրջանում «կան» 18, Մարտունիում՝ 14, Հադրութում՝ 9, Ասկերանում՝ 6 «ալբանական» վանքեր ու եկեղեցիներ։
Ադրբեջանի կոմկուսի Կենտկոմն էլ իր հերթին ստեղծված իրավիճակում անում էր հնարավոր ամեն ինչ՝ ժողովրդի ձայնը լռեցնելու համար։ Կուսակցության ԼՂ մարզկոմի աոաջին քարտուղար Բ. Կևորկովը փետրվարի 11-ին հավաքել է մարզի պատասխանատու աշխատողներին ու տեղեկացրել նրանց Ադրբեջանի կոմկուսի Կենտկոմի տեսակետին, այն է՝ ԼՂԻՄ-ը Հայաստանի հետ վերամիավորելու հարցը ԽՄԿԿ Կենտկոմում չի քննարկվում և չի քննարկվելու, իսկ մարզի աշխատավորների ներկայացուցիչներից կազմված պատվիրակություններին Մոսկվայում չեն ընդունել ու չեն ընղունելու։
Նույն օրը Ատեփանակերտ է ժամանել Ադրբեջանի կոմկուսի Կենտկոմի երկրորդ քարտուղար Վ. Կոնովալովը, որպեսզի կանխի ԼՂԻՄ-ը Հայաստանի հետ վերամիավորելու շարժումը։ Կուսմարզկոմի բյուրոյում Վ. Կոնովալովը հայտարարել է, որ փետրվարի 12-ին անհրաժեշտ է մարզի բոլոր շրջաններում և Ստեփանակերտ քաղաքում անցկացնել կուսակցական-տնտեսական ակտիվի ժողովներ, ուր պիտի դատապարտվի շարժումը։ Նրան ուղեկցում էին Ադր. ԿԿ Կենտկոմի վարչական մարմինների բաժնի վարիչ Մ. Ասադովը և Ադրբեջանի ՊԱԿ-ի նախագահի տեղակալ Ն. Իմրանովը։
Այդպիսի ժողովներ փետրվարի 12-ին իրոք կայացել են Արցախի շրջաններում, սակայն, հակառակ Ադրբեջանի ղեկավարության ցանկության, պաշտպանվել է հայ ագգաբնակչության ձգտումը՝ մարզը Մայր Հայաստանի հետ վերամիավորելու վերաբերյալ,  իսկ շրջկենտրոններում ու մայրաքաղաքում ավելի տարերայնորեն են դարձել աշխատավորների հանրահավաքներն ու երթերը։
Նույն օրը Ստեփանակերտ՝ Վ. Կոնովալովին օգնության են շտապել Ադր. ԿԿ Կենտկոմի քարտուղարներ Թ. Օրուջևը և Ռ. Մեհթիևը։
ՓԵՏՐՎԱՐԻ 13. Առավոտյան ժ. 11։00-ին Ստեփանակերտի Լենինի անվան հրապարակում՝ կուսմարզկոմի շենքի առաջ, տեղի է ունեցել քաղաքի աշխատավորների մոտ մեկ ու կես ժամ տևած հանրահավաքը, որի ընթացքում պահանջվել է ԼՂԻՄ-ը վերամիավորել Հայաստանի հետ, վանկարկվել են կարգախոսներ՝ ի աջակցություն վերակառուցման, հրապարակայնության, ժողովուրդների բարեկամության, Մ.Գորբաչովի և լենինյան ազգային քաղաքականության։ Դրան ի պատասխան՝ նույն օրը Ստեփանակերտ է ժամանել ներքին զորքերի մեկ դիվիզիա՝ գեներալ-մայորներ Գրիգորևի և Սաֆոնովի հրամանատարությամբ։
Ստեփանակերտում ու շրջկենտրոններում փետրվարի 15-ին կրկին հանրահավաքներ ու ցույցեր են կայացել, որոնց ընթացքում պահանջվել է հրավիրել ժողովրդական պատգամավորների խորհուրդների նստաշրջաններ։ Նույն օրը կայացել է Ստեփանակերտի քաղխորհրդի, Ասկ երանի, Հադրութի, Մարտակերտի ու Մարտունու շրջխորհուրդների նստաշրջաններ, ուր ընդունվել են ԼՂԻՄ-ը Հայկական ԽՍՀ-ի հետ վերամիավորելու մասին որոշումներ։
Ադրբեջանի ղեկավարությունը Ստեփանակերտ և մարզի շրջաններ է մտցրել միլիցիայի լրացուցիչ ուժեր՝ մարզին հարակից ադրբեջանաբնակ շրջաններից, ինչն էլ տեղի է տվել մարզի աշխատավորների արդարացի բողոքին։ Ահավասիկ՝
ՓԵՏՐՎԱՐԻ 16. Վաղ առավոտից քաղաքի արդյունաբերական ձեռնարկությունների բանվորները, լքելով իրենց աշխատատեղերը՝ հավաքվել են կենտրոնական հրապարակում (մինչ այդ, հանրահավաքներն անց էին կացվում աշխատանքային օրն ավարտվելուց հետո միայն)։ Հանրահավաքի թիվ մեկ պահանջը ժողպատգամավորների մարգային խորհրդի նստաշրջանի հրավիրումն է, ուր պիտի վերջնականապես քննարկվի մարզը Հայաստանի հետ վերամիավորելու հարցը։ Հրապարակում հավաքվածները երեկոյան չեն ցրվել, ոչ ոք չի շտապել տուն, հանրահավաքն անընդմեջ շարունակվել է մինչև մարտի 2-ը։ Գիշեր ու ցերեկ՝ վանկարկվել է «Պահանջում ենք», «Միացում», «Հայաստան»՝ արցախահայության այդ օրերի ամենանվիրական բառերը։
ՓԵՏՐՎԱՐԻ 19. Հրապապակվել է Ազերինֆորմի հաղորդագրությունն այն մասին, որ ԽՄԿԿ Կենտկոմում տարածքային ոչ մի հարց չի քննարկվել ու չի քննարկվելու։
ՓԵՏՐՎԱՐԻ 20. Ստեփանակերտ է ժամանել Ադր. ԿԿ Կենտկոմի աոաջին քարտուղար Ք. Բաղիրովը՝ Ադր. ԿԿ Կենտկոմի բյուրոյի մի քանի անդամների և ԽՄԿԿ Կենտկոմի պատասխանատու աշխատող Վ. Յաշինի ուղեկցությամբ։
Լենինի հրապարակում ու մերձակա փողոցներում հավաքված մարդկանց թիվն անցնում էր մոտ 70 հազարից։ Սակայն ժողովրդի պահանջը՝ հրավիրել մարզային խորհրդի նստաշրջան և ընդունել մարդկանց իղձերն արտահայտող որոշում՝ արժանացել է մերժման, ինչը դրդել է նրանց գործադուլ հայտարարել։
Ք. Բաղիրովի նախագահությամբ կայացել է կուսմարզկոմի բյուրոյի նիստ, ուր նա համառորեն ձգտել է հաստատել տալ Բաքվից իր հետ բերած որոշման նախագիծը, բայց մարզկոմի բյուրոյի անդամները չեն համաձայնվել ու նախագիծը չի ընդունվել։
Նախօրոք հայտարարված ժամը 16։00-ի փոխարեն, ծայր աստիճան դժվարին պայմաններում, ժողպատգամավորների ԼՂ մարզային խորհրդի 20-րդ գումարման արտահերթ նստաշրջանը ժամը 20։00-ին սկսում է իր աշխատանքը. 149 ժողպատգամավորներից մասնակցել են 110-ը։ Նստաշրջանը որոշել է. «Ընդառաջելով ԼՂԻՄ-ի աշխատավորների ցանկություններին՝ խնդրել Ադրբեջանական ԽՍՀ Գերագույն խորհրդին և Հայկական ԽՍՀ Գերագույն խորհրդին՝ ցուցաբերել Լեռնային Ղարաբաղի հայ բնակչության իղձերի խոր ըմբռնման զգացում և լուծել ԼՂԻՄ-ը Ադրբեջանական ԽՍՀ կազմից Հայկական ԽՍՀ կազմի մեջ անցկացնելու մասին հարցը, միաժամանակ ԽՍՀ Միության Գերագույն խորհրդի առաջ միջնորդել ԼՂԻՄ–ը Ադրբեջանական ԽՍՀ կազմից Հայկական ԽՍՀ կազմի մեջ անցկացնելու հարցի դրական լուծման մասին»։
ՓԵՏՐՎԱՐԻ 21. Հրապարակվել է ԽՄԿԿ Կենտկոմի «Լեռնային Ղարաբաղի իրադարձությունների մասին» որոշումը, որով արցախահայերն անվանարկվել են «ազգայնամոլներ», «ծայրահեղականներ» և նման այլ պիտակներով։
Կեսօրից հետո տագնապալի լուրեր են ստացվել մարզին հարակից ադրբեջանաբնակ շրջաններում տեղի ունեցող հայերի հալածանքների ու ջարդերի, հայերին պատկանող փոխադրամիջոցների վրա կատարված հարձակումների մասին։
ՓԵՏՐՎԱՐԻ 22. Ատեփանակերտ են ժամանել ԽՄԿԿ Կենտկոմի քաղբյուրոյի անդամության թեկնածուներ, ԽՄԿԿ Կենտկոմի քարտուղար Գ. Ռազումովսկին և ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի նախագահության նախագահի աոաջին տեղակալ Պ. Դեմիչևը, որոնց մասնակցությամբ Ստեփանակերտում անց է կացվել մարզի կուսակական-տնտեսական ակտիվի ժողով, ուր քննարկվել է ԽՄԿԿ Կենտկոմի փետրվարի 21-ի որոշումը։
Բոլոր ելույթ ունեցողները նշել են, որ արցախյան շարժման մասին ԽՄԿԿ Կենտկոմի գնահատականներն օբյեկտիվ չեն և պահանջել են խորապես ուսումնասիրել այն։ Ժողովին չեն կարողացել մասնակցել Ասկերանի և Մարտակերտի շրջանների ներկայացուցիչները, քանի որ ադրբեջանցիների կողմից խափանված էր տրանսպորտային հաղորդակցությունը։ Ավելին, նույն օրը Աղդամի շրջանի տարածքից մի խումբ «քաղաքակիրթ» ադրբեջանցիներ իրենց շուրջն են համախմբել մոտ ութ հազար մարդ, որոնք արշավել են դեպի Ասկերանի շրջան՝ «կարգուկանոն հաստատելու» համար։
ՓԵՏՐՎԱՐԻ 23. Տեղի է ունեցել կուսակցության ԼՂ մարզկոմի պլենումը, աշխատանքում տեղ գտած լուրջ թերությունների համար Բ. Կևորկովին ազատել են կուսմարզկոմի աոաջին քարտուղարի պաշտոնից։ Կուսմարզկոմի աոաջին քարտուղար է նշանակվել Հ. Պոդոսյանը։ Պլենումի արդյունքների մասին, հարյուր հազարանոց հանրահավաքի մասնակիցների աոաջ, հաղորդումով հանդես է եկել մարզկոմին աոընթեր կուսակցական վերահսկողության հանձնաժողովի նախագահ Վ. Հարությունյանը։ Ցանկացել է ելույթ ունենալ նաև Ք. Բաղիրովը, սակայն ցուցարարները լռեցրել են նրան։
ՓԵՏՐՎԱՐԻ 24. Հանրահավաքներն ու գործադուլը շարունակվել են։
ՓԵՏՐՎԱՐԻ 25. «Պրավդա», «Իզվեստիա», կենտրոնական այլ թերթերում տպագրվել են արցախյան իրադարձությունները ոչ ճշմարտացիորեն արտացոլող հոդվածներ, որոնք տեղի են տվել մադկանց արդարացի դժգոհությանը:
ՓԵՏՐՎԱՐԻ 26. Ժամը 12։00-ին Ադրբեջանի հեռուստատեսությամբ հանդես է եկել Գ. Ռազումովսկին և ընթերցել Մ. Գորբաչովի դիմումը Ադրբեջանի ու Հայաստանի ժողովուրդներին ու աշխատավորներին։
ՓԵՏՐՎԱՐԻ 27. Ստեփանակերտ է ժամանել ԽՄԿԿ Կենտկոմի բաժնի վարիչի տեղակալ Կ.Բրուտենցը, «Նորություններ» մամուլի գործակալության նախագահի տեղակալ Կ. Խաչատուրովը և ԽՄԿԿ Կենտկոմին առընթեր մարքսիգմ-լենինիզմի ինստիտուտի տնօրենի տեղակալ Մ. Մչեդլովը։
ՓԵՏՐՎԱՐԻ 27-29. Սումգայիթում կազմակերպվել է հայերի ցեղասպանություն։ Ըստ պաշտոնական տվյալների՝ սպանվել է 26, վիրավորվել՝ 400 հայ, թալանվել է 200 բնակարան։ Երկրի ղեկավարությունը եղեռնագործության միայն երրորդ օրն է զորք մտցել Սումգայիթ և դադարեցրել հետագա արյունահեղությունը։
ՓԵՏՐՎԱՐԻ 29. Պ. Դեմիչևը կրկին ժամանել է Ստեփանակերտ և...
...Այստեղ ընդհատենք ժամանակագրությունը, որովհետև ինչքան հավաստիացումները շատանում են, այնքան ավելի լկտիորեն են գործում մեր հակառակորդները։ Սումգայիթում կատարված հրեշավոր գործողությունների մասին ստացված առաջին տեղեկություններն ահավոր էին։ Բայց... մեծահոգի արցախցին ցուցաբերում է հերթական... մեծահոգությունը՝ մարտի 2-ին շնորհավորական հեռագիր է ուղարկում Մ. Գորբաչովին՝ ծննդյան օրվա առթիվ, դադարեցնում գործադուլն ու կրկին սպասում իր պահանջի արդարացի լուծմանը, իսկ ժողովրդի հետագա պայքարն աո֊աջնորդելու համար ընտրվում է «Կռունկ» կոմիտեն։
Ստեփանակերտում սուգ է հայտարարվում Սումգայիթյան ողբերգության զոհերի հիշատակի առթիվ։ Եղբայրական գերեզմանոցում կանգնեցվում է հուշաքար, բայց և այնպես, շարունակվում են հանրապետության ղեկավար մարմինների ներկայացուցիչների այցելությունները, որոնց ընթացքում կրկին փորձ է արվում պարտագրել իրենց կամքը և ձգտումը՝ ղարաբաղյան հարցը քաղաքական ասպարեզից տեղախոխել սոցիալ-տնտեսական ոլորտ։
Սակայն բոլոր հանձնաժողովներն էլ՝ թե՛ հանրապետական և թե՛ միութենական, ձեռնունայն են մեկնել Ստեփանակերտից. ամեն անգամ նրանց դեմ-հանդիման հառնել են արցախցու անկոտրում ոգին ու մշտնջենական պահանջը՝ «Միացում»։ Արցախյան իրադարձությունները շարունակվել են խեղաթյուրվել մամուլում, հատկապես՝ կենտրոնական, ուր տպագրվում էին կազիմիրովյան «նրբանկատությամբ» լեցուն ադրբեջանահաճո հոդվածներ, որոնք ավելի էին շիկացնում առանց այն էլ լարված մթնոլորտը, տեղի տալիս բողոքի նոր ցույցերի ու գործադուլների, արգելվում է «Կռունկ» կոմիտեն, չարտոնված հանրահավաքների ու ցուցերի անցկացումը։ Սակայն այդքանը՝ հանրապետության ղեկավարության կողմից։ Արցախցին շարունակում է կրել իր խաչը, մինչև...
ԱՊՐԻԼԻ 2. Ադրբեջանաբնակ Խոջալու գյուղի բնակիչները ջարդել են քաղաքացի Սարգսյանի ավտոմեքենան ու հասցրել նրան մարմնական վնասվածքներ։
կամ՝
ԱՊՐԻԼԻ 3. «Մոսկովսկիե նովոստի» թերթի թիվ 14-ում տպագրվել է մեծանուն գիտնական և հումանիստ, ակադեմիկոս Անդրեյ Սախարովի՝ Լեռնային Ղարաբաղին նվիրված հոդվածը։
Ահա, այսպիսի հակասական պայմաններում շարունակվել է կյանքը։ Մարդիկ աստիճանաբար վերադարձել են աշխատանքային նորմալ ռիթմին, հրավիրվել են կուսմարզկոմի բյուրոյի նիստեր, քննարկվել երկրի ղեկավարության որոշումներն ու մարզի կուսկազմակերպության անելիքները, քաղաքակիրթ նամակներ հղվել գերագույն ատյաններ, սակայն պատկերը մշտապես մնացել է նույնը՝ չի լուծվել արցախցիների պահանջը,ավելին՝ շարունակվել են ադրբեջանցիների կողմից անօրինական գործողությունները։
ՄԱՅԻՍԻ 5. Շուշի քաղաքում ադրբեջանցիները դաժանորեն ծեծել են պատանի Վիտալի Պետրոսյանին, որը 4 օր անց ստացված վերքերից մահացել է։ Փաստի առթիվ հարուցվել է քրեական գործ։
ՄԱՅԻՍԻ 6. Ստեփանակերտ քաղաքում քաղաքացի Թ.Աբասովը կատարել է խուլիգանական արարք, կոտրել է քաղաքացի Ռ.Զաքարյանին պատկանող ավտոմեքենայի ապակին և մարմնական վնասվածքներ հասցրել նրան ու Ա. Դանիելյանին։ Փաստի առթիվ հարուցվել է...
Եվ՝ վերջ։ Դրանով էլ սահմանափակվել է օրինապահների գործունեությունը։ Միայն թե՝ մարդիկ իմանան, որ «հարուցված է», որ տարվում է «հետաքննություն»։ Եվ՝ վերջ։
Շարունակվել է դիմումների ու նամակների հոսքը հանրապետական ու կենտրոնական իշխանության օրենսդիր ու գործադիր մարմիններ, ուր ներկայացվել էր իրականության ճշմարտացի պատկերն ու խնդրվել հասկանալ «ինչպես որ է», սակայն դրանք միշտ էլ հնչել են որպես «ձայն բարբառո հանապատի»։
ՀՈՒՆԻՍԻ 9. ԽՄԿԿ Կենտկոմ են հրավիրվել կուսմարզկոմի աոաջին քարտուղար Հ. Պողոսյանը, Հայաստանի և Ադրբեջանի ԿԿ ԿԿ աոաջին քարտուղարներ Ս. Հարությունյանն ու Ա. Վեզիրովը՝ Լեռնային Ղարաբաղի հարցը քննարկելու համար, սակայն մարզում այդպես էլ հայտնի չէր, թե ինչ որոշում է ընդունվել այդ հանդիպման ժամանակ տեղի ունեցած քննարկումների արդյունքում ։
Ադրբեջանական ԽՍՀ ԳԽ նախագահությունը և Հայկական ԽՍՀ ԳԽ 7-րդ նստաշրջանը հունիսի 13-ին ու 15-ին քննարկել են ԼՂ մարզային խորհրդի 20-րդ գումարման արտահերթ նստաշրջանի՝ մարզը Ադր. ԽՍՀ կազմից Հայկ. ԽՍՀ կազմի մեջ անցկացնելու համար միջնորդության խնդրանքը և ընդունել իրարամերժ որոշումներ։
Ու շարունակվել են հայերի նկատմամբ անօրինական արարքները մարզի հարակից ադրբեջանաբնակ շրջաններում։ Դրանք տեղի են տվել մարդկանց արդարացի դժգոհությանը, ինչն էլ կրկին բանվորներին կտրել է աշխատատեղերից... Կրկին՝ գործադուլ, բողոքի բազմահազարանոց ցույցեր, երթեր, հանրահավաքներ...
Կրկին պահանջվել է գումարել ժողովրդական պատգամավորների ԼՂ մարզային խորհրդի արտահերթ նստաշրջան։ Հունիսի 21-ին կայացած նստաշրջանը նախ իր անհամաձայնությունն է հայտնել Ադր. ԽՍՀ ԳԽ նախագահության հունիսի 13-ի և ԳԽ 7-րդ նստաշրջանի հունիսի 17-ի ընդունած որոշումներին, խնդրել կրկին անդրադառնալ հարցին՝ ճիշտ և արդարացի որոշման հանգելու համար։
Նստաշրջանը խնդրել է ԽՍՀՄ ԳԽ նախագահությանը՝ մինչև ԼՂԻՄ-ի հարցի վերջնական ու դրական լուծումը, մարզը ժամանակավորապես դուրս բերել Ադր. ԽՍՀ կազմից և դնել կենտրոնական ենթակայության տակ։
Նստաշրջանը միաժամանակ հեռագրել է Մ. Գորբաչովին, ուր հավանություն է տրվում երկրի ղեկավարի կողմից վարվող վերակառուցման քաղաքականությանը։ Ու թեև հեռագրի մեջ նշվեք է, որ որոշվել է վերջ տալ գործադուլներին, այնուամենայնիվ, դրանք շարունակվել են, ուղեկցվելով ցույցերով ու հանրահավաքներով։
ՀՈՒՆԻՍԻ 28. ԽՄԿԿ 19-րդ համամիութենական կոնֆերանսի բացման օրը Ստեփանակերտի մի շարք ձեռնարկությունների շատ բանվորներ վերադառնալով աշխատանքի՝ հույս են փայփայել, որ գոնե այս անգամ «վերևներում» կանսան ժողովրդի ձայնին, բայց հուսախաբված զգալով իրենց՝ միացել են գործադուլավոր ընկերներին։
ՀՈՒԼԻՍԻ 12. Գումարվել է ժողովրդական պատգամավորների ԼՂ մարզային խորհրդի 20-րդ գումարման 8-րդ նստաշրջանը, ուր հռչակվել է ԼՂԻՄ-ի դուրս գալը Ադր. ԽՍՀ կազմից և մարզը վերանվանվել է Արցախի հայկական ինքնավար մարզ։
ՀՈՒԼԻՍԻ 18. Կայացել է ԽՍՀՄ ԳԽ նախագահության նիստ, ուր քննարկվել է Լեռնային Ղարաբաղի հարցը, սակայն վերջնականապես լուծել այն՝ կրկին անգամ չի հաջողվել։ Նիստի ընթացքում որոշվել է Լեռնային Ղարաբաղ ուղարկել ԽՄԿԿ Կենտկոմի և ԽՍՀՄ ԳԽ նախագահության ներկայացուցիչներ, որոնք ընդունված որոշումներն անվերապահորեն կատարելու համար սերտորեն կհամագործակցեն Հայաստանի և Ադրբեջանի ներկայացուցիչների հետ։
ՀՈՒԼԻՍԻ 27. ԽՄԿԿ Կենտկոմը և ԽՍՀՄ ԳԽ նախագահությունը ընդունել են նոր որոշում Լեռնային Ղարաբաղի մասին, ըստ որի՝ Լեռնային Ղարաբաղում ԽՄԿԿ Կենտկոմի և ԽՍՀՄ ԳԽ նախագահության ներկայացուցիչ է նշանակվել ԽՄԿԿ Կենտկոմի բաժնի վարիչ Արկադի Վոլսկին։
Ա. Վոլսկին նույն օրը ժամանել է Ստեփանակերտ։ Ադրբեջանցիները, սակայն,շարունակել են առաջ տանել իրենցը։ Ավելին, նրանք խուլիգանական արարքներին զուգընթաց հեռագնա նպատակներ հետապնդող գործողությունների են ձեռնամուխ եղել, օրինակ, մարզի ադրբեջանաբնակ գյուղերի արագ կառուցապատում, Ղարաբաղում Հայաստանից փախած ադրբեջանցիների, մեսխեթցի թուրքերի վերաբնակեցում և այլն։
Այդուհանդերձ, ժողովուրդը ետ չկանգնելով իր արդար պահանջից, ձգտել է վերականգնել աշխատանքային բնականոն ռիթմը, ապրել նորմալ կյանքով, բայց միշտ սպասողական վիճակում, միշտ՝ լարված։ Այդպես է անցել օգոստոսը, իսկ աշնանը կրկին սրվել է իրավիճակն ու մինչև տարեվերջ շարունակ մնացել լարված։

Դեկտեմբերի 7-ի ահավոր երկրաշարժն անասելի ուժով ու անդառնալիորեն բազմապատկել է երիցս տառապած հայ ժողովրդի մեծ ցավը։ Հազարավոր մարդիկ մնացել են անապաստան, շատ-շատերը հարազատներին ու մոտիկներին են կորցրել, րայց, այնուամենայնիվ, անկոտրում է մնացել հայ ոգու ուժը և՝ անպարտելի՛...




1989. «ԱՐԴԱՐ ՊԱՀԱՆՋ, ՈՉ ՄԻ ՆԱՀԱՆՋ»

Անոնք, որ ինչպես Ղարաբաղի կտրիճ մելիքներ, յանկարծ գոռալեն կելլէին, երբ ոչ ոք կը սպասէր իրենց ու կ'արձակէին իրենց մարտական կանչը,֊- Հայաստա՜ն...

Վազգեն ՇՈՒՇԱՆԵԱՆ

Թեև հարարերական լարվածությունն անընդհատ իրեն զգացնել էր, տալիս, այս հունվարին համեմատաբար որոշ առաջընթաց է արձանագրվել։ Նախ, մարզում «Ամարաս» բարեգործական ընկերության ստեղծման համար կազմկոմիտեի ձևավորումը որոշ չափով առաջադիմական քայլ էր, քանի որ ստեղծված պայմաններում մարդկանց բարոյապես, ինչո՞ւ չէ՝ նաև նյութապես աջակից լինելն արդեն ժամանակի պահանջ էր։ Եվ երկրորդ՝ ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի հրամանագրով հունվարի 12-ից ԼՂԻՄ-ում մտցվել է կառավարման հատուկ ձև և ստեղծված Հատուկ կառավարման կոմիտեն ԼՂԻՄ-ում իր գործունեությունը սկսել է հունվարի 20-ից։
Տեղում ծանոթանալով իրադրությանը, Հատուկ կառավարման կոմիտեի նախագահ Արկադի Վոլսկին հունվարի 26-ին մեկնել է Բաքու, հանդիպում ունեցել Ադր. ԿԿ Կենտկոմի առաջին քարտուղար Ա. Վեզիրովի հետ։ Հանդիպման ընթացքում քննարկվել են ԼՂԻՄ-ում իրադրության նորմալացման և ինքնավար մարզի սոցիալ-տնտեսական զարգացման ուղղությամբ, ԽՄԿԿ Կենտկոմի ու ԽՍՀՄ Նախարարների խորհրդի կողմից ընդունված որոշումների կատարմանն առնչվող հարցերը։
Հունվարի 26-ին Արկադի Վոլսկին մեկնել է Երևան և հանդիպել Հայաստանի կոմկուսի Կենտկոմի առաջին քարտուղար Սուրեն Հարությունյանի հետ։ Նա Ղարաբաղի ժողովրդի անունից կրկին անգամ վշտակցություն է հայտնել Հայաստանի ժողովրդին՝ տեղի ունեցած ահավոր երկրաշարժի կապակցությամբ, որը տասնյակ հազարավոր մարդկանց կյանքեր է խլել։ Այնուհետև Ա. Վոլսկին ներկայացրել է Հատուկ կառավարման կոմիտեի հիմնական նպատակներն ու խնդիրները, հույս հայտնել, որ առաջիկայում այդ ուղղությամբ սերտ կապեր կստեղծվեն երկու հանրապետությունների և Հատուկ կառավարման կոմիտեի միջև։
Կառավարման հատուկ ձև մտցնելն Արցախում, իրոք, ժամանակի առաջադիմական քայլերից մեկն էր։ «Միացումը», քանի դեռ հնարավոր չէր, ժողովուրդն ըմբռնումով էր մոտենում կոմիտեի գործունեությանը, նշմարվում էր հույսի որոշակի նշույլ, սակայն ամեն ինչ դեռ առջևում էր։
Իսկ մինչ այդ, զգալի էին համագործակցության առաջին քայլերը. ԽՍՀՄ մամուլի պետական կոմիտեի թիվ 30 հրամանով հունվարի 27-ից Ատեփանակերտում արդեն գործում էր ԼՂՀ տարածքային խմբագրահրատարակչական միավորումը, հունվարի կեսերին Ստեփանակերտ է ժամանել ԽՍՀՄ ներքին գործերի նախարար, գեներալ-լեյտենանտ Վ. Բակատինը և որոշվել է ներքին գործերի ԼՂ մարզային վարչությունը օպերատիվ կերպով ենթարկեցնել ԽՍՀՄ ՆԳ նախարարությանը։
Բայց կառավարման հատուկ ձև մտցնելով՝ մարզում դադարեցվել է տեղական իշխանության մարմինների գործունեությունը, ինչն էլ տեղիք է տվել ժողովրդի արժանի դժգոհությանը։
ՓԵՏՐՎԱՐԻ 13. Արցախում մեկօրյա գործադուլ է հայտարարվել Ղարաբաղյան շարժման ակտիվիստների ազատ արձակման և ԼՂ մարզային խորհրդի իրավասությունների վերականգնման պահանջով։
ՓԵՏՐՎԱՐԻ 16. Հրապարակվել է Հայաստանի նախարարների խորհրդի տեղեկագիրը, ըստ որի՝ գաղթականների թիվը հասել է 166 հազարի։ Շարունակվել է գաղթականների հոսքը Ադրբեջանից։
ՓԵՏՐՎԱՐԻ 19. Երևանում մի խումբ մտավորականների նախաձեռնությամբ ստեղծվել է «Ղարաբաղ» կոմիտեի հիմնադիր-անդամ Իգոր Մուրադյանի (բանտարկյալ) պաշտպանության կոմիտե։
ՓԵՏՐՎԱՐԻ 26. Ստեփանակերտում ԼՂԻՄ Հատուկ կառավարման կոմիտեի նախագահ Ա. Վոլսկու մասնակցությամբ կատարվել է Սումգայիթի եղեռնի զոհերի հիշատակին կանգնեցված հուշարձանի բացումը։
ՄԱՐՏԻ 2. ժնևում ոչ-կառավարական կազմակերպությունները դիմել են ՄԱԿ-ի Մարդու իրավունքների պաշտպանության հանձնախմբին՝ Երևանում, Մոսկվայում և Կիբովաբադում բանտարկված արցախյան շարժման ղեկավարներին ազատ արձակելու խնդրանքով։        
ՄԱՐՏԻ 6-15. Արցախահայությունը գործադուլ է հայտարարել և պահանջել, որ Հատուկ կառավարման կոմիտեն իր անելիքների ու արածի մասին պարբերաբար զեկուցի ժողովրդին, վերջ տա Արցախի ժողովրդական տնտեսությունը կրկին Ադրբեջանին կապելու փորձերին, թույլ տա ժողովրդին ընտրել իր ցանկացած թեկնածուներին, վերջ տա պարետային ժամին։
Հայկական ԽՍՀ պետական աղբյուրների համաձայն, Ադրբեջանից գաղթած հայերի թիվը մարտի վերջին կազմել է շուրջ 168 հագար 408 մարդ։
ՄԱՐՏԻ 26. ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի պատգամավորների ընտրությունների ընթացքում Արցախից ժողովրդական պատգամավորներ են ընտրվել Արկադի Վոլսկին, Զորի Բալայանը, Հենրիկ Պողոսյանը, Վաչագան Գրիգորյանը, Վահան Գաբրիելյանը, Բորիս Դադամյանը և Վագիֆ Ջաֆարովը։
ԱՊՐԻԼԻ 23. Հայկական ԽՍՀ Գերագույն խորհրդի 1988 թվականի նոյեմբերի 22-ի որոշմամբ ապրիլի 24-ը հայկական ցեղասպանության զոհերի հիշատակի օր է հայտարարվել։ Իսկ ներքին գործերի նախարարությունը ծանուցել է, որ Երևանի քաղաքային խորհուրդը արգելում է ապրիլի 24-ին որևէ հանրահավաք կամ ցույց անցկացնել։
ԱՊՐԻԼԻ 24. ժողովուրդը կրկին շարժվել է դեպի Ծիծեռնակաբերդի հուշակոթող՝ պարզելով եռագույն դրոշն ու Հայաստանի Հանրապետության զինանշանը։
ՄԱՅԻՍԻ 1. Հարյուր հազարանոց ցույց է տեղի ունեցել Երևանում՝ «Ղարաբաղ» կոմիտեի անդամների ազատ արձակման և Ղարաբաղը Հայաստանի հետ անհապաղ վերամիավորելու պահանջով։
ՄԱՅԻՍԻ 2. Արցախահայությունը կրկին դիմել է ընդհանուր գործադուլի՝ պահանջելով ԼՂՒՄ-ը վերամիավորել Հայաստանի հետ, վերացնել պարետային ժամը, դադարեցնել ադրբեջանցիների կողմից սկսված շինարարական աշխատանքները։
ՄԱՅԻՍԻ 27. Հայկական ԽՍՀ Գերագույն խորհրդի նախագահությունը որոշում է ընդունել 1918 թվականի մայիսի 28-ը հայտարարել Հայոց պետականության վերականգնման օր, իսկ եռագույնը (կարմիր, կապույտ, նարնջագույն) այդ պետականությունը խորհրդանշող ազգային դրոշ։
ՄԱՅԻՍԻ 23. Պահանջվել է չեղյալ հայտարարել 1921 թվականի ռուս-թուրքական պայմանագիրը և Կոմունիստական կուսակցության՝ Հայ Հեղափոխական Դաշնակցության նկատմամբ ընդունած 1926 թվականի որոշումը, որով Դաշնակցությունը որակվել է իբրև «ցեղապաշտ և ֆաշիստական կուսակցություն»։
Մայիսի վերջին օրերին ագատ արծակվել ու Երևան են վերադարձել «Ղարաբաղ» կոմիտեի անդամները։
Հունիսի առաջին օրերին շարունակվել է արցախահայության համընդհանուր գործադուլը։
ՀՈՒՆԻՍԻ 9. ԽՍՀՄ ժողովրդական պատգամավորների համագումարը մերժել է Հայաստանի և Արցախի պատգամավորների Արցախում հանրաքվե անցկացնելու առաջարկը։
ՀՈՒՆԻՍԻ 17. Երևանում տեղի է ունեցել «Հայոց համազգային շարժման» հիմնադիր ժողովը, ընտրվել է համագումարի նախապատրաստության խումբ, որի մեջ ընդգրկվել են գլխավորապես «Ղարաբաղ» կոմիտեի անդամները։
ՀՈՒՆԻՍԻ 20. Ստեփանակերտի Շահումյանի անվան պուրակում 22 հոգի դիմել են նստացույցի՝ պահանջելով Արցախի միացումը Հայաստանին, պարետային ժամի վերացումը և Արկադի Աանուչարովի ազատ արձակումը։
ՀՈՒՆԻՍԻ 30. Արցախում հիմնադրվել է «Միացում» ժողովրդական շարժում-կազմակերպությունը, որը փաստորեն մտնում է Հայոց համազգային շարժման կաոուցվածքի մեջ։
Հուլիսի առաջին օրերին Հայաստանից Արցախ մեկնող ավտոմեքենաները անընդհատ հարձակման են ենթարկվել, իսկ Արցախում շարունակվել է համընդհանուր գործադուլը։
ԽՍՀՍ Գերագույն խորհրդի հանձնաժողովը, որը պիտի Արցախ ժամաներ իրադրությունը տեղում ուսումնասիրելու համար, շարունակում էր ուշանալ։ Արցախում ադրբեջանական զինված խմբերը կրկին իրենց գործողություններով ձգտել են ազգամիջյան բախումների, որոնցից մեկը հուլիսի 5-ին, Հադրութի շրջանի Տող գյուղում զինվորականների կողմից կանխվել է։
Բայց, այնուամենայնիվ, հուլիսի 6-ի գիշերը նրանք հասել են իրենց նպատակին՝ Ստեփանակերտի Կրկժան թաղամասում հրդեհելով հայերին պատկանող մի քանի առանձնատներ։ Իսկ ՏԱՍՍ-ի տեղեկատվության համաձայն, իբր Կրկժանում ադրբեջանցիներն են ենթարկվել հարձակման, որն ավելի է բորբոքել կրքերը։
Ավելին՝
ՀՈՒԼԻՍԻ 12. Շուշի քաղաքում ադրբեջանցիները հարձակվել են հայերին պատկանող մի բնակարանի վրա ու ծեծել տանտերերին։
ՀՈՒԼԻՍԻ 16. Բաքվում տեղի է ունեցել հակահայկական հանրահավաք, որից հետո ցուցարարները հարձակվել են հայերի բնակարանների վրա։
ՀՈՒԼԻՍԻ 18. ԼՂԻՄ և հարակից շրջանների հատուկ դրության շրջանի զինվորական պարետ, գնդապետ Մուսաթովին փոխարինելու համար Ստեփանակերտ է ժամանել գեներալ-մայոր Սաֆոնովը։
Դրությունը նորմալանալու միտում, սակայն, մինչև հուլիսի վերջը չի նկատվել։
Օգոստոսը ևս լարված էր ու անհանգիստ։ Ադրբեջանցիների կողմից շարունակվել է ԼՂԻՄ-ի շրջափակումը, Բաքվում ադրբեջանցի խաժաճուժները հարձակվել են Խուտորի հայ ազգաբնակչության վրա։
Երևանում 30 հազար հայեր են մասնակցել «Ղարաբադ» կոմիտեի նախաձեռնությամբ կազմակերպված հանրահավաքին, ուր քննարկվել է Արցախի կացությունը և «Նաիրիտ» գի–
տա-արտադրական միավորման փակման հարցը։
Ստեփանակերտում լույս է ընծայվել «Միացում» ժողովրդական շարժման «Միացում» տեղեկագրի անդրանիկ համարը։
Ամիսն ավելի հատկանշական էր նրանով, որ ընտրվել է Արցախի ազգային խորհուրդը (նախագահ՝ Վ. Գրիգորյան, տեղակալներ՝ Վ. Աթաջանյան և Վլ. Թովմասյան)։
Իսկ օգոստոսի 23-ին, ընդառաջելով Ազգային խորհրդի կոչին՝ Արցախի հայությունը դադարեցրել է մայիսի 3-ից սկսած գործադուլը։
ՍԵՊՏԵՄԲԵՐԻ 2. Զինված ադրբեջանցիները, մոտ 1000 հոգի, Աղդամից շարժվել են դեպի Ասկերան։ Խառնամբոխը ետ է շպրտվել։
ՍԵՊՏԵՄԲԵՐԻ 4. Արցախի Ազգային խորհուրդը դիմել է ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդին, խնդրելով հայ բնակչության անվտանգությունն ապահովելու համար զինված ուժեր մտցնել տարածաշրջան։
ՍԵՊՏԵՄԲԵՐԻ 10. Հայերի կողմից շրջափակման են ենթարկվել Շուշին ու Քելբաջարը։
... Իսկ Հայաստանի ու Արցախի շրջափակումը շարունակվել է, Բաքվում և Ադրբեջանի հայաբնակ շրջաններում անընդհատ արձանագրվել են հայ ազգաբնակչության վրա հարձակումների բազմաթիվ դեպքեր։ ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի ազգամիջյան հարաբերությունների հանձնաժողովն էլ իբր իր պարտականություններն է «կատարել» Արցախի հարցի քննարկման ուղղությամբ, ընդունվել են որոշումներ, որոնք, սակայն, անգործունակ են գտնվել։ Նոյեմբերի 23-ին վերացվել է Հատուկ կառավարման կոմիտեն, Արցախում վերականգնվել է ադրբեջանական իշխանությունը, բայց դրան ժողովուրդը ոչ մի ձևով չէր կարող համակերպվել։ Եվ տեղի է ունեցել անխուսափելին. Հայաստանի ԳԽ-ի և Արցախի Ազգային խորհրդի համատեղ նիստում հայտարարվել է Միացյալ Հայկական Հանրապետություն։


1990. «ՊԱՅՔԱՐ, ՊԱՅՔԱՐ՝ ՄԻՆՉԵՎ ՎԵՐՋ»

Երբ ղարաբաղցին բարձր կանգնած է անծայր հարթավայրերու վրայ, անոր հորիզոնները կ'ընդարձակուին իրմէ դուրսը, հեռուներր, թէկուզ աոանց խորանալու իր մէջը, Մաշթոցի, Նարեկացիի նման։ Ղարաբաղցին հպարտ է ու մռայլ և տիրական ոգի ունի իր երկրի նման, և ոչ մէկ արգելք անյաղթելի է՝ իր նպատակներուն հասնելու համար...

Ռուբէն

ժողովուրդը երբեք մտադիր չէր ետ կանգնել իր նախնընտրած ճանապարհից։ Նահանջել՝ երբեք, և քայլ առ քայլ առաջանալով այդ տառապալից ճանապարհով, գնում էր առաջ՝ այնտեղյակ սպասվող որոգայթներին ու դավերին։ Գնում էր իր արդար պահանջով, «մահ կամ ազատությունն» աչքերի մեջ աոած և զգում էր, որ այդ երթն անվերջ է, այդ պայքարը հարատև...
Նոր տարին արյունով սկսվեց. հունվարի 2-ին ԽՍՀՄ ՆԳՆ կուրսանտի գնդակի զոհը դարձավ Արցախյան շարժման ակտիվ մասնակից, քանդակագործ Արմեն Հակոբյանը։ Բաքվում մոտ մեկ շաբաթ՝ հունվարի 13-19-ը, շարունակվեց հայ ժողովրդի այդ հատվածի նկատմամբ իրականացված սպանդը։
Հայաստան ու Հյուսիսային Կովկաս էին տեղափոխվում անմարդկային խոշտանգումների ենթարկված գաղթականների քարավանները։ Հունվարի 20-ին ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի հրամանագրով Բաքվում արտակարգ դրություն է հայտարարվել և մտցվել սահմանափակ քանակությամբ զինված ուժ, որով էլ կանխվել է հետագա արյունահեղությունը, թեև ադրփեջանցիներն արդեն արել էին իրենց սև գործը բաքվաբնակ հայության նկատմամբ (Ակամա մտաբերում ես ԽՍՀՄ առաջին ու վերջին նախագահ Միխայիլ Գորբաչովի՝ դեռևս Արցախյան համաժողովրդական շարժման սկզբնական շրջանում արտահայտած միտքը, որ ասես հրահանգի պես էր հնչում՝ «իսկ դուք չե՞ք մտածում Բաքվում ապրող 200 հազար հայերի մասին»)։
Հունվարի 27-ին Ստեփանակերտ է ժամանել, այսպես կոչված, հանրապետական կազմկոմիտեն, որը պիտի ստանձներ մարզի ամբողջ իշխանությունը։ Ի նշան բողոքի՝ քաղաքում կրկին գործադուլ է հայտարարվել։
Իսկ Փետրվարի 1-ին կազմկոմիտեն արդեն կոնկրետ ձեռնարկումների է դիմել, մարզը Ադրբեջանին վերաենթարկեցնելու նպատակով փորձվել են բոլոր հնարավոր միջոցները. սկսվել են Շարժման ակտիվիստների ու հիմնարկների որոշ ղեկավարների ձերբակալումները, մամուլի և լրատվության միջոցների ենթարկեցումը կազմկոմիտեին։
Փետրվար ամսվա ընթացքում մարզի մի խումբ ղեկավար աշխատողներ բազմիցս մեկնել են Մոսկվա, հանդիպել ԳԽ նախագահի տեղակալ Անատոլի Լուկյանովի, Նախարարների խորհրդի նախագահ Նիկոլայ Ռիժկովի, պաշտոնատար այլ անձանց հետ։ Հանդիպումների ընթացքում վերլուծվել է Ղարաբաղի քաղաքական կացությունը, տնտեսական վիճակը, դժվարությունները հաղթահարելու համար օգնություն է խոստացվել, բայց ամենուր չէ, որ հանդիպումները ծառայել են իրենց նպատակին, օրինակ, ԽՍՀՄ ԳԽ Միության խորհրդի նախագահ Ե. Պրիմակովը հանդիպման ժամանակ հայտարարել է, որ 1989-ի նոյեմբերի 28-ի որոշումը մնում է ուժի մեջ և այն պետք է իրագործվի։
Իսկ արտակարգ դրության շրջանի պարետ Վ. Սաֆոնովը շարունակել է իր սադրանքները՝ մեկը մյուսի հետևից։ Այս անգամ հերթական զոհը արտաքին աշխարհից կտրված Բերդաձորի ենթաշրջանն էր, ուր «անձնագրային ռեժիմի ստուգումներ» է նախաձեռնվել։ «Ստուգումների» անվան տակ խուզարկվել են հայկական գյուղերը, շարունակվել անօրինական ձերբակալությունները, որոնց ընթացքում վիրավորվել է բնակչության ո՛չ միայն ազգային արժանապատվությունը։
Օրինակ.
ՄԱՐՏԻ 14. Մարտակերտի շրջանի Չայլու գյուղում գեներալ Սաֆոնովի զինվորները «անձնագրային ռեժիմի ստուգումներ» անցկացնելու ժամանակ գնդակահարել են 12-ամյա դպրոցական Արմեն Ռուբենի Մկրտչյանին։
Այդ ամենն արվել է ԽԱՀՄ ԳԽ վերստուգիչ-դիտորդ հանձնաժողովի նախագահ Վ. Ֆոտեևի աչքի առաջ, կամ էլ հենց նրա համաձայնությամբ։ «Կազմկոմիտեն» ու Սաֆոնովի պարետատունն ամեն կերպ արգելել են մարզխորհրդի նստաշրջան անցկացնելը, բայց, այնուամենայնիվ, մարտի 27-ին նստաշրջանը կայացել է, ուր որոշվել է վերականգնել ԼՂԻՄ 20-րդ գումարման ժողպատգամավորների խորհրդի գործունեությունն ու նրա գործադիր կոմիտեն, որի հետևանքով ապրիլի 2-ին դադարեցվել է մոտ երկու ամիս տևած գործադուլը, քաղաքում վերականգնվել նորմալ աշխատանքային ռիթմը, բայց ցավն ու դժգոհությունը շարունակել են հետապնդել մարդկանց, ինչո՞ւ «վերին ատյանները» այսպես են վերաբերվում մեր արդարացի պահանջին, ինչո՞ւ է երկակի քաղաքականություն վարվում պետության կողմից՝ ներքին և արտաքին ոլորտներում, օրինակ, ԽՍՀՄ-ը կողմնակից է գերմանացիների միասին ապրելու գաղափարին, բայց հայերի՝ ոչ, ինչո՞ւ։ Սրանք հարցեր են, որոնց ոչ-ոք չէր կարողանում պատասխան գտնել։
Ադրբեջանի ԳԽ նախագահության հրամանագրով որոշակի փոփոխությունների է ենթարկվել նաև մարզի վարչատարածքային կառուցվածքը. Խոջալուն «դարձել է» շրջանային ենթակայության քաղաք, մարզի մի շարք ադրբեջանաբնակ գյուղերում ձևավորվել են ավանային խորհուրդներ, իսկ Ստեփանակերտի Կրկժան թաղամասը ստացել է... քաղաքատիպ ավանի կարգավիճակ։ Այդ ամենն արվել է առանց տեղական իշխանությունների իմացության, ինչն էլ կրկին անգամ տեղիք է տվել մարզի բնակչության արդարացի դժգոհությանը և բողոքին՝ վերացնել արտակարգ դրությունը, ցրել «կազմկոմիտեն», մարզի տարածքից դուրս բերել ԽՍՀՄ ՆԳՆ ստորաբաժանումները, բայց, ինչպես միշտ, ի պատասխան, ավելի է դաժանացել սաֆոնովա-պոլյանիչկոյական խաժամուժը։ Այդպես են անցել գարունն ու ամառը, իսկ սեպտեմբերի 9-ին զանգվածային լրատվության միջոցները հրապարակել են տագնապալի լուր՝ Մոսկվայի «Մոսկվա» հյուրանոցում անժամկետ հացադուլ է հայտարարել ԽՍՀՄ ժողպատգմավոր Զորի Բալայանը, հետո նրան են միացել ևս երեք պատգամավորներ՝ ակադեմիկոս Վիկտոր Համբարձումյանը, ժողովրդական դերասան Սոս Սարգսյանը և Արցախի Ազգային խորհրդի նախագահ Վաչագան Գրիգորյանը։ Հացադուլը դադարեցվել է երեք շաբաթ անց, Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Վագգեն Առաջինի խնդրանքից հետո միայն։
Հոկտեմբերի 3-ին «Լիտերատուրնայա գազետա»-ում տպագրվել է Խաղաղության պաշտպանության Խորհրդային կոմիտեի դիմումը ԽԱՀՄ Գերագույն խորհրդին, ուր խնդրվում և պահանջվում էր վերականգնել իշխանության ընտրովի մարմինները Լեռնային Ղարաբաղում։ Դա ևս երկրի ղեկավարության կողմից անուշադրության է մատնվել։
Մարզը շարունակում էր մնալ քաղաքական, տնտեսական և լրատվական շրջափակման մեջ, անջատված է գազը, ղադարեցված՝ վառելիքի և քսանյութերի ներկրումը, արդյունաբերական ձեռնարկությունները չեն ստանում անհրաժեշտ հումք և այլ օժանդակ նյութեր։ Իսկ ադրբեջանական երկաթուղու կայարաններում «բանտարկված» էին մնում Ստեփանակերտ ուղարկված վագոնները, որոնց թիվը միայն չորրորդ եռամսյակում հասել է 200-ի։
Դեկտեմբերի 25–ին ԽՍՀՄ ժողպատգամավոր Բորիս Դադամյանի առևանգումը ավելի է խորացրել Արցախի ժողովրդի դժգոհությունը։

Արցախահայությունն անցնող տարվա ընթացքում նման շատ տհաճ, նաև դառը փորձությունների է հանդիպել, միշտ էլ դրանց հակադրել իր անկոտրում կամքն ու վճռականությունը՝ մինչև վերջ մնալ իր ուխտին հավատարիմ։

1991. ԱՅՍՏԵՂ 1915 ԹՎԱԿԱ՞ՆՆ է...

SOS! SOS! SOS!
Մենք՝ Ադրբեջանում գտնվող Գետաշեն և Մարտունաշեն երկու հայկական գյուղերի բնակիչներս՝ աղաչում ենք փրկել մեր կյանքը, Խորհրդային բանակը ոչնչացնում է մեզ, խորհրդային քաղաքացիները կրակում են մեզ վրա թնդանոթներից, գնդացիրներից և ավտոմատներից։ Երկնքից մեզ գնդակոծում են ուղղաթիռները, ցամաքում՝ ճզմում տանկերը՝ մեր տներում և բակերում երեխաներին, կանանց ու ծերերին պատանդ են վերցնում ադրբեջանցի օմօնականները՝ջարդում նրանց ձեռքերն ու ոտքերը, կողերը... քերթում գլխամաշկը՝ մերկացրած քշում փողոցներով... Մենք երեք տարի դիմացեք ենք, սակայն բանակին մենք չենք դիմանում, մեր տղամարդիկ անզոր են պաշտպանելու մեզ որսորդական հրացաններով, բանակը բնաջնջում է մեզ՝ ստիպելով ճանաչել Ադրբեջանի իշխանությունը կամ լքել հայրենի գյուղերը։ Բայց նույնիսկ փախչել չեն թողնում՝ կրակում են... Աշխարհի մարդիկ, փրկեցեք գոնե մեր երեխաներին... SOS! SOS! Փրկեցե՛ք..

Գետաշենցիների հեռագրից

Տարին կրկին սկսվեց մեռելածին որոշումների ընդունումով։ Հունվարի 2-ին Ադրբեջանի նախագահ Ա. Մութալիբովը ստորագրեց «ԼՂԻՄ-ում և նրան հարակից ադրբեջանական շրջաններում նախագահական կառավարում մտցնելու մասին» հրամանագիրը։ Իսկ ի՞նչ ասել է դա, նորահայտ իշխանությունը փոխարինելու է կազմկոմիտեի՞ն, թե՞ աջակցելու է նրան հետագա գործունեության ընթացքում։ Իսկ ադրբեջանական ելուզակները շարունակում են իրենց սև գործը։
ՀՈՒՆՎԱՐԻ 8. Ժամը 17-ին Թուրշ-սու (Շուշիի շրջան) գյուղի մոտ ադրբեջանցիները փորձել են կանգնեցնել Մեծ շենի Թելմանի անվան կոլտնտեսության բեռնատար մեքենաները, որոնք Ստեփանակերտից գյուղ էին վերադառնում։ Կիրառվել է հրազեն, որի հետևանքով սպանվել է հինգ երեխաների հայր Սերոբ Գրիգորյանը և առևանգվել Ալյոշա Նսաիբյանը։
ՀՈՒՆՎԱՐԻ 12. Մոտ ժամը 20։00-ին Ստեփանակերտի ավտոդպրոցի «ԿամԱԶ» մակնիշի մեքենայի վարորդ, 30-ամյա Սլավիկ Մարտիրոսյանը և Ստեփանակերտ քաղաքի բնակիչ, 36-ամյա Լեոնիդ Եղյանը ծառայողական գործուղումից վերադառնալու ժամանակ Ջառուն բաղի մոտ զինվորական կարգախմբի կողմից ենթարկվել են գնդակոծության։
ՀՈՒՆՎԱՐԻ 13. Ադրբեջանական զինված կազմավորումները գնդակոծել են Բերդաձորի հայկական գյուղերը, իսկ Ծաղկաձոր գյուղը երկրորդ անգամ հրդեհվել ու քարուքանդ է արվել։
ՀՈՒՆՎԱՐԻ 14. Ադր. ԳԽ նախագահությունը որոշում է ընդունել Շահումյանի և Կասում-Իսմայիլովի շրջանների միավորման մասին՝ վերանվանելով Գերանբոյի շրջան։
ՓԵՏՐՎԱՐԻ 1. Լուսաբացին տեղի է ունեցել հզոր պայթյուն, որի հետևանքով կրկին շարքից հանվել է Ստեփանակերտի ջրատարի դժվարանց մի հատված։ Զինվորական կարգախմբի հսկողությամբ սկսվել են վերականգնողական աշխատանքները։
ՓԵՏՐՎԱՐԻ 8. Ստեփանակերտի օդանավակայանում օմօնականներն ավտոմատներով են դիմավորել ԽՍՀՄ ժողովրդական պատգամավոր Յուրի Չեռնիչենկոյին, գրողներ Թիմուր Գայդարին, Վալենտին Օսկոցկուն, Անդրեյ Նույկինին և նրա կնոջը՝ Գալինային։ Նրանք ենթարկվել են հարցաքննության, որից հետո որոշվել է քաղաք բաց թողնել միայն Յու. Չեռնիչենկոյին և Թ. Գայդարին, իսկ մյուս երեքը հաջորդ իսկ չվերթով ետ են վերադարձվել Երևան։
Գիշերը Ստեփանակերտում, ավելի քան 150 զինծառայողներ, դուրս գալով փողոց՝ հանրահավաք են անցկացրել։ Նրանց կոչերն էին՝ «Կեցցե՜ Ռուսաստանը», «Արցախի հայերի պահանջն արդար է», «Մեզ վերադարձրեք տուն», «Կորչե՜ն ադրբեջանական օմօնականները»։
ՓԵՏՐՎԱՐԻ 11. Վաղ առավոտյան Մարտունու շրջանի Ճարտարի Կամոյի անվան կոլտնտեսության խոզաբուծական ֆերմայի պահակակետում գտնվել է պահակի՝ 57-ամյա Արամայիս Սարգսյանի խոշտանգված դիակը։
ՓԵՏՐՎԱՐԻ 20. Ժամը 9-ն անց 30-ին Եվլախ-Շուշի ճանապարհին, Շուշվա մետաքսկոմբինատին պատկանող «ԿամԱԶ» մակնիշի ավտոմեքենայի խցիկում ուժեղ պայթյուն է տեղի ունեցել։ Պայթել է նստատեղի տակ դրված պայթուցիկ սարքը, որի վրա նստած ուղևորը զոհվել է, իսկ վարորդը՝ ծանր վիրավորվել։
ՄԱՐՏԻ 15. Ժամը 2-ն անց 10 րոպեին Խոջալուի կողմից ավտոմատ զենքով գնդակոծվել է Ստեփանակերտի օդանավակայանում ավացիոն տեխնիկան հսկող ժամապահը։ Զրահաբաճկոնը զինվորին փրկել է գնդակներից։
ՄԱՐՏԻ 24. Քյոսալար գյուղի մոտ պայթեցվել է Տրակետ-Ստեփանակերտ ջրատարի 60 մետրանոց մի հատված։ Հրոսակները պայթեցրել են նաև ջրատարի մոտ գտնվող կամուրջը և ականապատել դեպի աղետի վայրը տանող միակ ուղին։
ՄԱՐՏԻ 25. Ժամը 13։30-ին Մարտակերտի շրջանի Թալիշ և Միր Բաշիրի շրջանի Բորսունլու բնակավայրերի միջև ընկած տարածքում տեղի է ունեցել փոխհրաձգություն, որի հետևանքով զոհվել է թալիշցի Գ.Իսախանյանը։
ՄԱՐՏԻ 30. Լաչինի շրջանի Աղանուս և Ունանով գյուղերի կողմից ադրբեջանցի հրոսակները կրակի տակ են առել Հինշենը, իսկ Զերթ գյուղի կողմից՝ Եղծահողը։ Ելուզակները վառել են կոլտնտեսության «Բելառուս» մակնիշի տրակտորը։ Ձեռքից վիրավորված տրակտորիստ Հրաչիկ Պետրոսյանը կարողացել է փրկել կյանքը։
Ուշ գիշերը ադրբեջանցիները մտել են Հադրութի շրջանի էդիլլուի «Բարեկամություն» խորհտնտեսության խոզաբուծական ֆերման, սպանել 18 գլուխ խոզ, գցել ավտոմեքենայի թափքի մեջ ու անհետացել։
ՄԱՐՏԻ 31. Ժամը 9։ 30-ին ադրբեջանցի գրոհայինները պաշարել են Եղծահողն ու ներկայացրել վերջնագիր՝ մինչև ժամը 16։00-ն թողնել գյուղը։ Անպաշտպան հայերին օգնության է շտապել գյուղում տեղակայված զինվորական կարգախումբը, որից հետո թշնամին ստիպված է եղել նահանջել, սակայն երեկոյան ժամը 20։30-ին կրկին ուժեղ գրոհ կազմակերպել՝ օգտագործելով գնդացիրներ, կարաբիններ, ավտոմատներ, նռնակներ։ Գնդակոծվել են նաև զինվորական պահակակետերը։ Պատասխան կրակից հետո ադրբեջանական կողմը լռել է։
Ապրիլ ամսում ավելի են «ծաղկել» կողոպուտն ու թալանը։ Գնդացրային ու հրետանային կրակի տակ են առնվել խաղաղ բնակավայրերը, թալանվել կաթնապրանքային և խոզաբուծական ֆերմաներ, գերեվարվել անասնապահներ, սպանվել խաղաղ բնակիչներ, և դրան ի պատասխան՝ ընդամենը, արտակարգ դրության շրջանում, պարետային ժամը ապրիլի 5-ից սահմանվել է ժ. 22։00-ից մինչև ժ. 6։00-ն, սակայն դա ևս չի օգնել։
ԱՊՐԻԼԻ 1. Սրխավենդ ադրրբեջանական գյուղի կողմից գիշերը գնդակոծվել է Մարտակերտի շրջանի Կիչան գյուղը։ Տուժածներ չկան։
Ժամը մոտ 21.00-ին անհայտ անձինք գնդակոծել են Բերդաձորի Կիրով և Ծաղկաձոր գյուղերի մոտ տեղակայված ներքին զորքերի զորային կարգախմբերը։ Զինծառայողները պատասխան կրակ են բացել։
ԱՊՐԻԼԻ 2. Գիշերվա ժամը 3։00-ին Ասկերանի շրջանի Խոջալու բնակավայրում տարբեր տեսակի զենքերից ինտենսիվ կրակ է բացվել։ Հակաիրավական գործողություններ կատարած անձանց հայտնաբերելու նպատակով իրավապահ մարմինների կողմից հետաքննություն է տարվում։
ԱՊՐԻԼԻ 6. Մարտունու շրջանի Ղարադաղլու գյուղից կրակ բացելով ավտոմատներից ու որսորդական հրացաններից, անհայտ անձանց մի խումբ ներխուժել է նույն շրջանի Կաղարծի գյուղի Պ. Սևակի անվան կոլտնտեսության խոզաբուծական ֆերման ու քշել 25 գլուխ՝ խոզ։ Ահազանգ ստանալով, շտապ դեպքի վայր են ժամանել ներքին զորքերի զինծառայողները։ Գողերը ստիպված ճողոպրել են, սակայն վերջին պահին նրանք հասցրել են սպանել 5 գլուխ խոզ։
Մոտ ժամը 11-ն անց 20 րոպեին, վթարի է ենթարկվել Ադրբեջանի ներքգործնախարարության ՄԻ-8 ուղղաթիոը։ Շուշվա շրջանի Թուրշու գյուղում վայրէջք կատարելու պահին պոկվել է նրա պոչային մասը։ Ողղաթիռն ընկել ու վաովել է։ Զոհեր չկան։ Հետաքննություն է տարվում՝ վթարի պատճաոները պարգելու համար։
ԱՊՐԻԼԻ 5. Գիշերվա մոտ ժամը 2-ին Հադրութի շրջանի Բանաձոր գյուղի կաթնապրանքային ֆերմայից քշվել է 67 գլուխ անասուն։
Ադրբեջանցի գրոհայինները պատանդ են վերցրել Բանաձորի գինեգործարանի պահակ Ա.Տոնյանին։ Աոավոտյան ժամը 9։00-ին նրա դիակը հայտնաբերվել է Ջաբրայիլի շրջանի Էֆենդիլար գյուղի մոտակայքում։
ԱՊՐԻԼԻ 7. Կուբաթլվի շրջանում ադրբեջանցի ծայրահեղականների հետ փոխհրաձգության ժամանակ զոհվել է լեյտենանտ Օլեգ Բարակը։ Ծայրահեղականներից ևս կան սպանվածներ ու վիրավորներ։
ԱՊՐԻԼԻ 8. Անձնագրային ոեժիմի ստուգումներ են աւնցկացվել Մարտակերտի շրջանի Այգեստան (Թալիշ) գյուղում։
ԱՊՐԻԼԻ 9. Ստեփանակերտ է ժամանել ԽՍՀՄ ներքին գործերի նախարարի աոաջին տեղակալ, գեներալ-գնդապետ Բորիս Վսևոլոդովիչ Գրոմովը։ Ստեփանակերտում մնալով երկուսուկես ժամ, նա հանդիպում է ունեցել արտակարգ դրության շրջանի զինվորական
պարետության և կազմկոմիտեի ներկայացուցիչների հետ։ Քաղաքի ղեկավարո
ւթյանը չի հանդիպել, հարցազրույց չի ունեցել լրագրողների հետ։
ԱՊՐԻԼԻ 10. Խանլարի շրջանի Կուշչի-Արմավիր ադրբեջանականացված գյուղից ամենատարբեր զենքերից գնդակոծվել է Գետաշենը։ Հրաձգությունն սկսվել է երեկոյան ժամը 22։30-ին, իսկ կես ժամ հետո այն ստացել է ինտենսիվ բնույթ։ Սպանվել է 12-ամյա գետաշենցի դպրոցական Արամայիս Սահակյանը։
ԱՊՐԻԼԻ 11. Հադրութի շրջանի Խանձաձորի Մանվելյանի անվան կաթնապրանքային ֆերմայից քշվել է 62 գլուխ խոշոր եղջերավոր անասուն։ Ադրբեջանական ազգության երեք կասկածվող անձինք ձերբակալված են, կատարվում է հետաքննություն։
Զինված ադրբեջանցիները հափշտակել են Արևշատ (Դոլանլար) գյուղի բնակիչներին պատկանող 400 գլուխ մանր եղջերավոր անասուններն ու գերեվարել նախրապահ Հմայակ Բաբայանին, ում հետո ազատ են արձակել։
Իսկ Աղջաքենդ գյուղի կաթնապրանքային ֆերմայից քշել են 100 գլուխ խոշոր եղջերավոր անասուն։
ԱՊՐԻԼԻ 14. Ավտոմատներով և այլ զենքով զինված ադրբեջանցի հրոսակները Միր-Բաշիրի շրջանի Ասկիփարա գյուղից խախտելով սահմանը, ոչ այնքան հեռու տարածությունից գնդակոծել են Մարտակերտի շրջանի Մոխրաթաղի Ֆրունզեի անվան խորհտնտեսության դաշտում աշխատող մի խումբ բանվորների։ Վիրավորվել է տնտեսության ինժեներ-մելիորատոր Արեգ Սարգսյանը։
Ադրբեջանցի ազգության զինված մի խումբ հարձակվել է Մարտունի քաղաքի Մյասնիկյւսնի անվան կոլտնտեսության կաթնապրանքային ֆերմայի վրա և քշել 82 գլուխ խոշոր եղջերավոր անասուն։
ԱՊՐԻԼԻ 15. Մոտավորապես ժամը 17։00-ին մի խումբ սպառագեն ադրբեջանցիներ շրջապպտել են Մարտունա շրջանի Պաոավաթումբի «Նոր կյանք» կոլտնտեսության կաթնապրանքային ֆերման ե սկսել ինտենսիվ գնդակոծումը։ Որսորդական հրացաններից պատասխան կրակ են բացել ֆերմայի պահակները։ Գլխից վիրավորվել է Իլգար Չիրինովը։ Մյուս ավարառուները, չհասնելով իրենց նպատակակետին, հեռացել են ֆերմայի տարածքից։
ԱՊՐԻԼԻ 16. Մոտավորապես ժամը I. 10։30 րոպեին, Աղդամ-Մարտունի ավտոճանապարհին, զինվորական պահակակետից ոչ այնքան հեռու, ավտոմատ զենքից գնդակոծվել է «Մոսկվիչ-412» մակնիշի մի ավտոմեքենա։ Սպանվել են Ֆիզուլի քաղաքի բնակիչներ Մուբարիզ Իսմայլովը և Ադիլ Իբրահիմովը։ Ադրբեջանական ազգության երկու վիրավորներ տեղափոխվել են Աղդամի շրջանային հիվանդանոց։
Ժամը 17։30-ին Շահումյանի շրջանի Զեյվա բնակավայրից 10 կիլոմետր հեռավորության վրա հայտնաբերվել են ադրբեջանական ազգության երկու քաղաքացիների դիակներ։ Մահը վրա է հասել հրազենի վերքից։ Սպանվ ածների անձն աոայժմ անհայտ է։
ԱՊՐԻԼԻ 17. Ժամը մոտ 28։30-ին Շուշվա ժայռից գրեթե մեկուկես ժամ ինտենսիվ գնդակոծություն է տեղի ունեցել դեպի Քարին տակ գյուղը։ Ուղիղ նշանառությունից բռնկվել է Սիրան Ավանեսյանի տունը և լրիվ այրվել տանիքը։ Ունեցվածքը փրկվել է։
Մոտավորապես ժամը 13։00-ին ավտոմատներով և որսորդական հրացաններով զինված ադրբեջանցի մի խումբ գրոհայիններ հարձակվել են Հադրութի շրջանի Դրախտիկ գյուղի Մշկերակ տեղամաս՝ նախիրն արոտի բերած նախրապաններ էդուարդ Գևորգյանի և Հովսեփ Մեսրոպյանի վրա, գերեվարել նրանց և քշել 375 գլուխ մանր եղջերավոր անասունները, սպանելով օգնության եկած դաշտապահ Սուրեն Մեսրոպյանին։
ԱՊՐԻԼԻ 18. Ժամը 6։00-ին Մարտակերտի շրջանի Այգեստան (Թալիշ) գյուղի ծայրամասում հայտնված երկու ավտոմեքենաների մեջ գտնվող անհայտ անձինք վիրավորել են անասնապահ Գ.Սարգսյանին։
Ժամը 20։30-ին Ֆիզուլու շրջանի Դիվանալար գյուղի մոտակայքում զինված հարձակում է կատարվել ներքին զորքերի զորային կարգախմբի վրա։ Պատասխան կրակ է բացվել։ Փոխհրաձգության ընթացքում զոհվել են ներքին զորքերի զինծառայող Այնար Իմաևը, տեղամասային տեսուչ,
միլիցիայի լեյտենանտ Ն. Հումբաթովը և վարորդ Ա. Աղաևը։ Վիրավորվել է ներքին զորքերի սերժանտ Ի. Իսմայլովը։
ԱՊՐԻԼԻ 19. Ժամը 19։45-ից ականանետներով, նռնականետնետով և ավտոմատներով զինված խոջավենդցիները նորից կրակի տակ են առել Մարտունի քաղաքը։ Պատասխան կրակ է բացվել։ Փոխհրաձգությունը տևել է մինչև ժամը 24։00-ն։ Վիրավորվել են Ա և Վ. Փաշաև ամուսինները։
Զինվորական պարետի որոշմամբ արտակարգ դրության շրջանում պարետային ժամը սահմանվել է տեղական ժամանակով ժամը 23։00-ից մինչև առավոտյան ժամը 5։00-ն։

Շարունակվել է անձնագրային ռեժիմի ստուգումների անցկացումը միայն հայաբնակ գյուղերում։ Թեև շարունակ Ստեփանակերտ են ժամանել ԽՍՀՄ ներքին գործերի նախարարության բազում բարձրաստիճան ղեկավարներ, դրությունը մնացել է նույնը։ Ավելին.
ԱՊՐԻԼԻ 20. Գետաշենից հանվել են ներքին զորքերի ստորաբաժանումները։
Ադրբեջանցի ավարառուները Ասկերանի շրջանի Խրամորթ գյուղի մոտակայքից հափշտակել են 300 գլուխ անհատական ոչխարի հոտը և գերեվարել հովիվ Ա. Օհանյանին։ Հետո նրան կապկպել են ծառին, իսկ ոչխարի հոտը քշել Աղդամի շրջանի Ջինլի բնակավայրի ուղղությամբ։
ԱՊՐԻԼԻ 22. Ստեփանակերտ քաղաքի ծայրամասում գտնվող նորաստեղծ բնակելի զանգվածում մոտավորապես ժամը 20։10-ին տեղի է ունեցել հզոր պայթյուն։ Տեղում ծանր
վերքերից մահացել է սումգայիթցի փախստական, 13-ամյա Սլավիկ Մարկոսյանը։ Վիրավորվել են նրա քույրը՝ 8-ամյա Ստելլան և բաքվեցի փախստական, 8-ամյա Արթուր Եսայանը։ Նրանք շտապ տեղափոխվել են մարզային հիվանդանոց։
ԱՊՐԻԼԻ 23. Ժամը 14։00-ին Աղդամի շրջանի տարածքից Մարտակերտի շրջանի Ղազանչի գյուղի կոլտնտեսության կաթնապրանքային ֆերմա է ներխուժել մի ավազակախումբ։ Ահաբեկելով անասնապահներին, նրանք քշել են ավելի քան 100 գլուխ կով։
ԱՊՐԻԼԻ 24. Հայոց անսփոփ վշտի օրը ողբերգական էր Վաղուհաս (Մարտակերտի շրջան) գյուղի համար։ Զինված ավազակները Լաչինի շրջանից թափանցելով Վաղահասի գյուղամերձ հանդը, հարձակվել են անհատական նախիրը հսկող Խաչատուր Սևյանի վրա, դիմահար կրակով սպանել նրան և 20 գլուխ կովը քշել Լաչինի շրջան։
Ղարաչինար գյուղի զինված ավարառուները Ջանյաթաղ (Մարտակերտի շրջան) գյուղից քշել են 180 գլուխ մանր եղջերավոր անասուն։ Ավարը ետ է վերադարձվել։
ԱՊՐԻԼԻ 25. Մոտ ժ. 23։30-ին Շուշվա ժայռից գնդացրային և ավտոմատային կրակի տակ է աոնվել Քարին տակ գյուղը։ Ինտենսիվ գնդակոծությունը տևել է  մեկ ժամ։ Վիրավորվել է Գուրգեն Ավանեսյանը, ով գիշերվա կեսին հասցվել է մարզայրն հիվանդանոց։
ԱՊՐԻԼԻ 26. Առավոտյան զինված հարձակման են ենթարկվել Մարտակերտի շրջանի Արծվաշեն (Սեյսուլան) գյուղի Պուշկինի անվան խորհտնտեսության բանվորներն ու ներքին զորքերի զինծառայողները։ Մահացու վերքերից վախճանվել է ներքին զորքերի շարքային Անատոլի Պարշինը։
Զինված օմօնականները հարձակվել են Շահումյանի շրջանի Հայ Բորիս գյուղի վրա։ Տեղի բնակիչները շրջապատել են նրանց։ Ներքին զորքերի ստորաբաժանամները, որ մինչ այդ չեն միջամտել նման ընդհարումներին, այս անգամ սկսել են պաշտպանել օմօնականներին։ Գյուղի պաշտպանները ստիպված հետ են քաշվել։ Ադրբեջանական
միլիցիայի հատուկ ջոկատայինները, տալով հինգ զոհ, նահանջել են։
ԱՊՐԻԼԻ 27. «Կամ ապրել Ադրբեջանի սահմանադրությամբ, կամ ապաստան գտնել հանրապետության սահմաններից դուրս,- Ադրբեջանի նախագահ Ա. Մութալիբովից այսպիսի վերջնագիր է ստացել Արցախի հայությունը։
Եվ՝
ԱՊՐԻԼԻ 29. Տարբեր զենքերով զինված մի խումբ ադրբեջանցիներ օրը ցերեկով ներխուժել են Ասկերանի շրջանի Ռև գյուղի տարածք, դաժան ծեծի ենթարկել հովիվ Պավել Հարությունյանին և հափշտակել բնակչությանը պատկանող 350 գլուխ մանր եղջերավոր անասունները։ Կողոպտիչներին հետապնդելիս՝ հրազենից ծանր վիրավորվել ու մարզային հիվանդանոց է տեղափոխվել Ռև գյուղի 33-ամյա բնակիչ Գրիգոր Զաքարյանը։
ԱՊՐԻԼԻ 30. Լուսաբացին մոտ զանգվածային հարձակում է սկսվել Գետաշեն և Մարտունաշեն գյուղերի վրա։ Նախ, ռազմական ուղղաթիռներից գնդացիրներով գնդակոծվել են այդ գյուղերը, հետո սկսվել է հրետակոծությունը։ Գետաշենն ու Մարտունաշենը չորս կողմից շրջապատվել են Անդրկովկասյան զինվորական օկրուգի չորրորդ բանակի զինծառայողներով, որոնց կեսից ավելին ադրբեջանցիներ են։ Գյուղի մերձակա բարձունքներում դիրքավորվել են տասնյակ տանկեր ու զրահամեքենաներ։ Սկսվել է խաղաղ բնակչության ջարդը։ 80-ամյա Արմենակ Խումյանը գնդակահարվել է իր տանը, ծանր հիվանդ, անկողնուն գամված Բենո Գյանջումյանը գնդակահարվել է անկողնու մեջ։  60-ամյա Պապիկ Սեյրանյանը տանկերի դղրդյունը լսելով դուրս է եկել իր տան պատշգամբը։ Զինվորականի արձակած գնդակը խլել է նրա կյանքը ևս։ Ժամը 21։00-ին մոտ արդեն սպանվել էր ավելի քան 10 մարդ, այդ թվում՝ կանայք, երեխաներ, ծերեր։ Կային ծանր վիրավորներ։ Սպանվածներին հուղարկավորել են հենց իրենց տների բակերում, որովհետև գյուղական գերեզմանոցը գտնվում էր օմօնականների գնդակոծության տակ։ Կեսգիշերին զոհերի թիվն զգալիորեն ավելացել է։
ՄԱՅԻՍԻ 1. Աշխատավորների համերաշխության միջազգային օրվա ողջ ընթացքում Գետաշեն ու Մարտունաշեն գյուղերում շարունակվել է խաղաղ բնակչության ջարդը։ Գետաշենում հրկիզվել է 40 տուն, հրի է մատնվել Մարտունաշենը։ Սպանվել են 17, վիրավորվել մի քանի տասնյակ բնակիչներ։ 14 հոգի անհայտ կորել են։ Չի թույլատրվել բժշկական առաջին օգնություն ցույց տալ վիրավորներին, ինչի հետևանքով վախճանվել է ևս 6 մարդ։
Ժամը 17։00-ին ադրբեջանական Խոջավենդ գյուղի մոտ անհայտ անձանց կողմից գնդակոծվել է մի ավտոբուս։ Վարորդ Դ. Ջավադյանը, ծնված 1933 թ., վիրավորվել է ձախ ուսից։
Նույն օրը օմօնականները հարձակվել են Հադրութի շրջանի Տող գյուղի կապի բաժանմունքի վրա և ավերել այն։ Տողի ենթաշրջանի բոլոր գյուղերը զրկվել են հեոախոսակապից։
ՄԱՅԻՍԻ 2. Մի խումբ անհայտ անձինք զինված հարձակում են գործել Մարտակերտի շրջանի Չլդրան գյուղի ֆերմայի վրա։ Փոխհրաձգության ընթացքում հարձակվողներից մեկը սպանվել է։
ՄԱՅԻՍԻ 5. Ժամը 00։20-ին Ատեփանակերտ քաղաքում պայթյունի հետևանքով քանդվել է Հայաստանի Հանրապետության ժողովրդական պատգամավոր Ռազմիկ Պետրոսյանի նորակառույց տունը։
ՄԱՅԻՍԻ 6. Ասկերանի շրջանի Խանցք գյուղի կաթնապրանքային ֆերմայում գտնվել է պահակ Ի. Մուրադովի դիակը՝ դեմքի հրազենային վերքով։
ՄԱՅԻՍԻ 7. Ստեփանակերտ են հասել գետաշենցի և մարտունաշենցի առաջին փախստականները՝ հիմնականում կանայք ու երեխաներ։ Մարդկանց տեղավորել են քաղաքացիների տներում, մանկապարտեզներում։ «Այստեղ 15 թվականն է»,– Գետաշենից գրել է ռուս ճանաչված գրող Ինեսա Բուրկովան, նկարագրելով խորհրդային զինվորի՝ մեզ համար մինչ այդ չբացահայտված «դիմանկարը»։
Ժամը 12։45-ին Ասկերանի շրջանի Խոջալու գյուղի մոտ, զինվորական ծառայության վայրում դեռահաս Մ. Մամեդովի կողմից մահացու վիրավորվել է շարքային զինվոր Ռոման Վասիլևիչ Դուտկոն։
Նույն օրը Մարտունու շրջանի Քերթի Կոմիտասի անվան կոլտնտեսության վարչության նախագահ Արազ Լալայանը և վարորդ Կաբախան Թովմասյանը
Զառին-բաղի մոտ շրջապատվել են ադրբեջանցիներով և ենթարկվել դաժան ծեծի։
Ժամը 14։15-ին Կուրոպատկինո ավանի մոտ փախցվել է ԳԱԶ-53 67-12 ԱԳՖ համարանիշի ավտոմեքենան՝ վարորդ Բ. Ա. Մովսիսյանի հետ միասին։ Մեքենան պատկանել է Մարտունու շրջանի Բերդաշենի Կիրովի անվան կոլտնտեսությանը։
Ժամը 21։30-ին Մարտակերտի շրջանի Ղազանչի գյուղում հարձակում է կատարվել ԳԱԶ-53 67-69 ԱԳՖ համարանիշի ավտոմեքենայի վրա։ Ինքնաշեն հարմարանքի պայթյունի հետևանքով վիրավորվել են քաղաքացիներ Յու. Շեկյանը (ծնված 1939 թ.) և Ս.Պետրոսյանը (ծնված 1953 թ.)։
Երեկոյան ժամը 23։50-ին զինված հարձակում է գործվել Ստեփանակերտ քաղաքի երկաթուղային կայարանի բենզինի ցիստեռնի պահակակետի ժամապահի վրա։ Ներքին զորքերի շարքային Ցա. Կուլիկովը վիրավորվել է կրծքից։
ՄԱՅԻՍԻ 8. Ժամը 18։30-ին գյուղատնտեսական աշխատանքներ իրականացնելու ժամանակ Մարտունու շրջանի Նորշենի դաշտն են խուժել զինված անհայտ անձինք և պատանդ վերցրել հայազգի 6 մարդու։ Պատանդները տարվել են ադրբեջանական Գյուլափլու գյուղի ուղղությամբ։
ՄԱՅԻՍԻ 10. Ժամը 2։00-ին Մարտակերտի շրջանի Կիչան գյուղի ֆերմայից գողացվել է 80 գլուխ խոշոր եղջերավոր անասուն։ Պատանդ է վերցվել ֆերմայի պահակ Վ. Արզումանյանը։
Ժամը 15։00-ին Մարտակերտի շրջանի Սեյսուլան գյուղի մոտ միլիցիայի համազգեստով անհայտ անձանց կողմից ավտոմատ զենքով մահացու վիրավորվել է քաղաքացի Ս. Առաքելյանը։
Ժամը 21։05-ին Ստեփանակերտի մարզադաշտի կողմից նռնակներով կրակել են ԼՂ կազմկոմիտեի նախագահ Վ. Պ. Պոլյանիչկոյի կաբինետի լուսամուտի վրա։ Կազմկոմիտեի նախագահը, ով այդ պահին եղել է իր կաբինետում, ջարդված ապակու րեկորներից դեմքի թեթևակի վնասվածք է ստացել։
ՄԱՅԻՍԻ 11. Մարտակերտի շրջանում պատանդ է վերցվել Չափար գյուղի բնակիչ, անասնապահ Ծ. Սարգսյանը (ծնված 1989 թ.)։ Գողացվել են 140 գլուխ մանր եղջերավոր անասուն և տարվել Չարեքտար գյուղի ուղղությամբ։
ՄԱՅԻՍԻ 13. Վաղ աոավոտյան, ադրբեջանական օմօնականներն ու ԽՍՀՄ ՆԳՆ ներքին զորքերի ստորաբաժանումները իրենց տրամադրության տակ գտնվող զրահամեքենաներով պաշարել են Հադրութի շրջանի Առաքել, Ջիլան, Բինյաթլու, Քարագլուխ, Մուլքուդարա, Ծամձոր, Հին Թաղեր, Խծաբերդ և Արևշատ (Դոլանլար) գյուղերը։ Անձնագրային ռեժիմի ստուգման պատրվակով նրանք խուզարկել են տները, բռնացել, ծաղրուծանակի ենթարկել հայազգի բնակչությանը։ «Ստուգումների» ընթացքում կալանվել ու ադրբեջանաբնակ Ջաբրայիլ է տեղափոխվել ավելի քան 50 մարդ։
Առավոտյան մոտ ժամը 8։00-ին երկու զրահամեքենաներով կտրելով Ծամձորի ճանապարհները, ավելի քան 100 օմօնականներ՝ երկու ավտոբուսներով և 20 ՈԻԱԶ մեքենաներով ներխուժել են գյուղ։ Ավտոմատներով սպաոնալով բնակչությանը՝ նրանք սկսել են կողոպուտն ու թալանը, ձերբակալությունները։ Անօրեն կալանվածների թվում է՝ գյուղի «Հաղթանակ» կոլտնտեսության նախագահ Կարո Հովսեփյանը։
Օմօնականները և զինվորները՝ շներով ու զրահամեքենաներով մտել են Արևշատ (Դոլանլար) գյուղը, տակն ու վրա արել ամեն ինչ, պահանջել, որ բոլորը հեռանան գյուղից։ Վեց հոգու (այդ թվում՝ կոլտնտեսության նախագահ Արթուր Հայրապետյանին) պատանդ վերցնելով՝ հեռացել են։
Մարտակերտի շրջանի Արծվաշենեյսուլան) գյուղ է մտել հատուկ նշանակության մի զորաջոկատ՝ ստուգումներ անցկացնելու նպատակով։ Մանրամասնություններն անհայտ են։ Գյուղը կտրված է արտաքին աշխարհից։
ՄԱՅԻՍԻ 14. Բերդաձորի ենթաշրջանի հայկական գյուղերից հանվել են պարետության զինվորական պահակակետերը։
ՄԱՅԻՍԻ 15. Վաղ առավոտյան օմօնականներն ու ներքին զորքերի ստորաբաժանումները անձնագրային ռեժիմի ստուգման պատրվակով ներխուժել են Բերդաձորի ենթաշրջանի հայկական գյուղերը, թալանել տները, ծաղրուծանակի ենթարկել բնակչությանը, կալանել 16 տարեկանից բարձր բոլոր տղամարդկանց։ Դիմահար կրակով սպանվել է Անուշավան Գրիգորյանը, որը փորձել է պաշտպանել իր հղի կնոջը (նրան դաժանորեն ծեծում էին)։ Թալանվել են բոլոր տները, քշվել խոշոր և մանր եղջերավոր անասունները։ Իսկ երբ գյուղի վրա իջել է թանձր մառախուղը, մի խումբ մարդկանց հաջողվել է դուրս պրծնել մահվան օղակից և հասնել Ստեփանակերտ։
Հադրութի շրջանի Արփագյադուկ գյուղի գերեզմանոցի մոտ վայրէջք կատարած զինվորական տարբերանշաններով ուղղաթիռից իջել են ավելի քան 25 օմօնականներ ու ներքին զորքերի բազմաթիվ զինծառայողներ և շրջափակել գյուղը։ Հետո մտել են տները, ջարդել, կոտրատել դռներն ու պատուհանները, դուրս թափել մթերքները, ոտնատակ տվել հացը, թալանել բնակիչների ունեցվածքը։ Նրանք կալանել են գյուղի բոլոր 11 բնակիչներին, որոնցից չորսին գնդակահարել են, մեկին պատանդ վերցրել։ Մյուսները փախել ու ապաստան են գտել Խծաբերդ գյուղում։
Սպիտակաշենում (Հադրութի շրջան) ավազակները հրի են մատնել տները։ Բնակիչների ճակատագիրն անհայտ է։
Վաղ առավոտյան օմօնականները նորից պաշարել են Աոաքել գյուղը։
Վերջիններս հայ բնակչությունից պահանջել են 24 ժամվա ընթացքում ազատել տները և հեոանալ Հայաստան։ Նրանք կալանել ու Ջաբրայիլ են տեղափոխել ներքին գործերի Հադրութի շրջանային բաժնի 8 աշխատակիցների, այդ թվում՝ միլպետի տեղակալ Վ. Մարտիրոսյանին, սպաներ Մ. Կոստանդովին, Պ. Հայրյանին և Է. Պողոսյանին։
Անձնագրային ռեժիմի «ստուգումներ» են անցկացվել Մեծ Թաղերի տնտեսության կաթնապրանքային և խոզաբուծական ֆերմաներում։ Գերեվարվել ու Ֆիզուլի են տեղափոխվել ֆերմաների վարիչներ Յու. Դանիելյանը, Ա. Մարգարյանը, անասնաբույժ Ս. Ալթունյանը, անասնապահներ Ս. Ղուլյանն ու Ե. Ալթունյանը։
Քարագլուխ գյուղից բռնի Ջաբրայիլ են տեղափոխվել բրիգադավար Շ. Աթայանը, հանդապահներ Հ. Ստեփանյանն ու Յու. Գասպարյանը։
Բանաձորի և Ցորի երեխաները, կանայք, ծերերը էվակուացվել են շրջկենտրոն։
Զանգվածային ձերբակալություններ են կատարվել նաև Մարտունու շրջանի Ճարտար, Սոս, Բերդաշեն, Եմիշճան, Սպիտակաշեն, Մաճկալաշեն, Գիշի գյուղերում և Մարտունի քաղաքում։ Շրջանում կալանվել է 84 մարդ։
Ասկերանի շրջանի Արցախաշեն գյուղում օմօնականները և ներքին զորքերի կարգախմբերը կալանել են 28 մարդու, ջարդուփշուր արել դպրոցն ու հիվանդանոցը։
ՄԱՅԻՍԻ 16. Օմօնականները, խորհրդային բանակի ու ներքին զորքերի զինծառայողները նորից ներխուժել են Հադրութի շրջանի Հին Թաղերի և Առաքելի ենթաշրջանների գյուղերը։ Նրանք սկսել են հայ բնակչության տեղահանությունը։ Մեկ օրվա ընթացքում ամայացել են Արևշատ (Դոլանլար), Արփագյադուկ, Սպիտակաշեն, Ջիլան, Մուլքուդարա, Ծամձոր, Առաքել, Բինյաթլու, Քարագլուխ և Բանաձոր հայկական գյուղերը։ Հարևան ադրբեջանական գյուղերի բնակիչները սկսել են թալանել այդ բնակավայրերը, քշել անհատական և հանրային անասունները։
Հատուկ ցուցակներով խուզարկություններ են կատարվել Մարտունի քաղաքում, Կարմիր շուկա ավանում, Ճարտար, Գիշի, Նորաշեն գյուղերում։ Կալանվել է 21 մարդ։
Ադրբեջանցի գրոհայինները Մարտունու Կարվին թաղամասում ավտոմատային կրակահերթ են բացել խաղաղ բնակիչների վրա։ Վիրավորվել ու հիվանդանոց են տեղափոխվել տեղաբնակներ Ռոբերտ Բաբաջանյանը և Արծվիկ Սուլեյմանյանը։
Օմօնական հրոսակախմբերը Շուշվա զինվորական պարետատան զինծառայողների հետ հաժկարծակի ներխուժել են Քարինտակ գյուղը և կալանել ավելի քան 100 մարդու։ Այդ
օրհասական պահին Ստեփանակերտից գյուղ է ժամանել զինվորականների մի խումբ, որը հաշվված րոպեներում համոզվել է օմօնականների անօրեն գործողությունների մեջ և ազատ արձակել գերիներին։
Ստեփանակերտ քաղաքի իրենց բնակարաններում ապօրինաբար ձերբակալվել են Հայաստանի Հանրապետության Գերագույն խորհրդի պատգամավոր Համլետ Գրիգորյանը և Ստեփանակերտի կահույքի ֆաբրիկայի արտադրամասի պետ Ռաֆայել Գաբրիելյանը։ Տեղեկություններ կան, որ նրանք գտնվում են Ադրբեջանի ՊԱԿ-ի մեկուսարաններում։



ՄԱՅԻՍԻ 17. Արտակարգ դրության շրջանի պարետությունը Ստեփանակերտի ծննդատան բուժանձնակազմին ուղղաթիռ է տրամադրել Բերդաձորի գյուղերից հղի կանանց տեղափոխելու համար։ Նրանց հաջողվել է Հինշեն և Մեծշեն գյուղերից Ստեփանակերտ հասցնել երկու հղի կանանց և 80 երեխաների։ Օմօնականները չեն թույլատրել տեղափոխել 86-ամյա Անուշավան Գրիգորյանի դիակը։
ՄԱՅԻՍԻ 18. Մոտավորապես ժամը 4։00-ին խորհրդային բանակի ռազմադաշտային համազգեստով հինգ սպաներ Ստեփանակերտում հարձակվել են կապի փոստային բաժանմունքի պահակի վրա։ Նրանք ԼՂԻՄ ներքգործվարչության բաժնի՝ պատահարի վայր ժամանած աշխատակիցների հանդեպ ֆիզիկական ուժ գործադրելով և սպառնալով հաշվեհարդարով, առգրավել են նրանց տաբելային զենքը, իսկ պահակին՝ Գ. Դավթյա՛նին, խցկելով իրենց ավտոմեքենան, պլաստմասսայե տարողությունից բենզին են թափել շենքում ու նետելով պայթուցիկ փաթեթ՝ հեռացել են անհայտ ուղղությամբ։ Բարեբախտաբար, քաղաքի ռազմականացված ինքնուրույն հրշեջ մասի աշխատողներին հաջողվել է վերացնել հրդեհը։
ՄԱՅԻՍԻ 19. Օմօնականներն ու զինվորները մտել են Բադարա գյուղը։
Անձնագրային ռեժիմի ստուգման անվան տակ նրանք ջարդուփշուր են արել կոլվարչության և դպրոցի շենքերը, պայթուցիկ նյութերի օգնությամբ բացել չհրկիզվող պահարանները, առգրավել այնտեղ եղած ողջ գումարը, ահաբեկել մարդկանց, խլել նրանցից ոսկեղենը, փողը, չօգտագործված հագուստեղենը, ձերբակալել կոլվարչության նախագահ Ա. Դավթյանին և ուրիշների։ Ստուգումներ են կատարվել Մարտունի քաղաքում՝ փնտրվել են փախուստի դիմած երկու զինվորներ։ Նրանցից մեկը նախօրյակին ինքնասպան էր եղել, մյուսը գտնվել է անսթափ վիճակում։
ՄԱՅԻՍԻ 20. Կրկին անգամ «անձնագրային ոեժիմի ստուգումներ» են անցկացվել Արցախաշենում (Ասկերանի շրջան)։ Այս անգամ «ստուգումներին» մասնակցել են ՆԳ Աղդամի շրջանային բաժնի աշխատակիցները։ «Ստուգումների» արդյունքների հիման. վրա կազմված փաստաթղթի տակ ստորագրել են ոչ թե Ադրբեջանի միլիցիայի, այլ՝ ներքին զորքերի ստորաբաժանումների ներկայացուցիչները։
Ասկերանի շրջանի Սաոնաղբյուրի (Աղբուլաղ) մարշալ Բաբաջանյանի անվան կոլտնտեսության կաթնապրանքային ֆերմայից քշվել է 139 գլուխ խոշոր եղջերավոր անասուն, որի մի մասը՝ 94 գլուխը, հաջողվել է ետ վերադարձնել։
Հադրութի շրջանի Կեմրակուճ գյուղի տարածքում թալան անելիս բռնվել են երկու ադրբեջանցիներ։
Հադրութի շրջանի Առաքել, Ցոր, Բանաձոր գյուղերի բնակիչները ներքին զորքերի ուղեկցությամբ փորձել են վերադառնալ իրենց տները, սակայն օմօնականները թույլ չեն տվել։
ՄԱՅԻՍԻ 21. Խանձաձոր գյուղի կանանց և երեխաներին էվակուացրել են շրջկենտրոն, տղամարդիկ թույլ չեն տվել, որ ադրբեջանական թալանչիները մտնեն գյուղ։
Բռնագաղթված մի քանի ընտանիքներ վերադարձել են Ծամձոր։
Թաղասեռի երիտասարդներն օգնել են գյուղի պաշտպանությանը։
Աոաքել, Ցոր, Բանաձոր գյուղերում ստեղծվել են զինվորական պահակակետեր։
ՄԱՅԻՍԻ 22. Զինվորականների ուղեկցությամբ Բանաձոր և Առաքել գյուղերն են վերադարձել մինչ այդ շրջկենտրոնում հանգրվանած տեղաբնակները։ Արտակարգ դրության պարետատունը խոստացել է ապահովել նրանց անվտանգությունը։
Լաչինի շրջանից սպառազեն ավազակները թափանցել են Խծաբերդ և գողացել կոլտնտեսության 60 գլուխ խոշոր եղջերավոր անասունները։
ՄԱՅԻՍԻ 23. Հադրութի շրջանի Արփագյադուկ գյուղում մինչև ատամները զինված մոտ երեք տասնյակ ադրբեջանցիներ հարձակվել են զինվորական կարգախմբի վրա։ Զինվորները պատասխան կրակ են բացել։ Գրեթե երկու ժամ տևած փոխհրաձգության ընթացքում սպանվել են պրապորշչիկ Իվան Ստորոժիցկին և երկու ադրբեջանցիներ։
Արտակարգ դրության շրջանում անհետացել է վարորդ, սերժանտ Իվան Լազարևիչ Կոկորովը՝ կանաչ գույնի ՈԻԱԶ-469 մակնիշի ավտոմեքենայի հետ։
ՄԱՅԻՍԻ 24. Ելուզակները հարձակվել են Շահումյանի շրջանի Հայ Բորիս գյուղի տնտեսության ֆերմայի վրա և հափշտակել խոշոր եջերավոր անասունները։ Գյուղի հինգ երիտասարդներ կորուստը հետ բերելու նպատակով գնացել են ավարառուների հետքերով, սակայն բոլորն էլ զոհվել են դավադիր գնդակներից։
Մարտունու շրջանի Մաճկալաշեն գյուղից մեկ կիլոմետր հեռավորության վրա գտնվող արոտավայրից ադրբեջանցի ելուզակներն օրը ցերեկով քշել տարել են մոտ 60 գլուխ խոշոր եղջերավոր անասուն։ Հետքերը տանում են դեպի ադրբեջանական Լաջար գյուղը։
ՄԱՅԻՍԻ 25. Ազատ են արձակվել մի քանի օր աոաջ ձերբակալված ներքին գործերի Հադրութի շրջբաժնի 8 աշխատակիցներից հինգը, սակայն հաշվեցուցակային զենքը չի վերադարձվել։ Մյուս երեքը՝ շրջմիլպետի տեղակալ, միլիցիայի կապիտան Վլադիմիր Մարտիրոսյանի, կապիտան Միքայել Կոստանդովի և լեյտենանտ Պավել Հայրյանը առայժմ պահվում են Ջաբրայիլ քաղաքում։
Գիշերն ավարառուները ներխուժել են Մարտունու շրջանի Սոսի Շահումյանի անվան կոլտնտեսության կաթնապրանքային ֆերման և քշել 54 գլուխ տավարամատղաշ։ Հետքերը տանում են Ֆիզուլա շրջան։
ՄԱՅԻՍԻ 30. Օրը ցերեկով, ավտոմատներով և այլ զենքերով զինված մի խումբ ադրբեջանցիներ ներխուժել են Ասկերանի շրջանի Լուսաձորի (Մեհտիշեն) Սպանդարյանի անվան կոլտնտեսության կաթնապրանքային ֆերմա, հափշտակել ու Խոջալու քշել մոտ 60 գլուխ խոշոր եղջերավոր անասուն։
Ադրբեջանական ավարառուները հայտնվել են Նորագյուղի «Հաղթանակ» կոյտնտեսաթյան Սարդարաշենի տեղամասում։ Կրակ բացելով՝ նրանք վիրավորել են երկու անասնապահների և տարել 55 գլուխ խոշոր եղջերավոր անասուններ։
Հետագա օրերին ևս հայկական բնակավայրերում շարունակվել են «անձնագրային ռեժիմի ստուգման» պատրվակով անցկացվող զանգվածային խուզարկությունները, նախօրոք կազմված հատուկ ցուցակներով իրականացվող ձերբակալությունները, խաղաղ բնակավայրերի վրա բացարձակ հարձակումները, թալանը,մարդկանց գերեվարումը և այլն։
Իրեն զգացնել է տվել նաև անասնագողության տեմպերի թուլացումը, շատ հաճախ, գողացված անասունները մասնակիորեն, հաճախ նաև՝ ամբողջությամբ, ետ են վերադարձվել։
Առճակատումը գնալով ավելի լարված բնույթ է ստացել։ Ադրբեջանցի գրոհայինների հարձակումները սկսել են նաև կանխվել։ Նրանք արդեն հաճախ էին «հայտնաբերում» իրենց իսկ օմօնականների ու գրոհայինների դիակները։ Հայ վրիժառուների ձեռքով հունիսի 20-ին Կրկժանում սպանվել է Թ. Ռզաևը, հունիսի 26-ին՝ Իմ-Քերավենդում՝ Դ. Ազիզովը, հուլիսի 2-ին՝ Ումութլվում՝ Կ.Կասումովը և ուրիշներ։
ՀՈՒՆԻՍԻ 1. Աոավոտյան ժամը է 10։00-ին Մարտակերտի շրջանի Վանք գյուղն է մտել զինվորական մի շարասյուն, որը շրջափակել է Վանք-Աոաջաձոր ճանապարհը և սկսել հատուկ գործողություն։ Ստուգվել է Գանձասարի Սուրբ Հովհաննես Մկրտչի եկեղեցին, որտեղ զենք ու զինամթերք չի գտնվել։ Ստուգվել են նաև Վանքի պետտնտեսաթյան պահեստները, անասնապահական ֆերման, կողպեքի տակ գտնվող տները։ Զինամթերքի ու զենքի որոնման գործում զինվորականների ջանքերն ապարդյուն են անցել։
ՀՈՒՆԻՍԻ 2. Ժամը 4։80-ին ձերբակալվել է միլիցիայի մայոր Հրաչիկ Շահբազյանը, որը հերթապահում էր ներքին գործերի քաղաքային բաժնում։ Ըստ տեղեկությունների՝ նրան տեղափոխել են Շուշի։
Մի քանի դոլանլարցիներ, բնակվելու նպատակով, փորձել են մտնել հայրենի գյուղ, որի բնակիչները դեռևս մայիսի կեսերին խորհրդային զինվորների և ադրրբեջանցի օմօնականների կողմից բռնի տեղահանվել են, սակայն ավտոմատավոր օմօնականներն իսկույն շրջապատել են գյուղը։ Իրենց գյուղին քաջածանոթ երիտասարդները «Վիլիս» մակնիշի ավտոմեքենան թողնելով գյուղում, դուրս են պրծել ծուղակից և թաքնվել լեռներում, որտեղից պարզ տեսել են, թե ինչպես գյուղում վայրէջք կատարած զինվորական ուղղաթիռը Դոլանլար է բերել լրացուցիչ ուժ՝ 25-30 զինված օմօնական։ Քիչ հետո գյուղ են մտել 5-6 ավտոբուսներ, բերելով անհայտ մարդկանց՝ վերաբնակեցնելու նպատակով։
Մոտավորապես ժամը 23։45-ին ադրբեջանական սպառազեն կազմավորումները Շուշվա կողմից սկսել են ինտենսիվ հրաձգություն, որը տևել է մոտ երկու ժամ։ Կրակի տակ են առնվել Ասկերանի շրջանի Մխիթարաշեն և Շոշ գյուղերը։ Բարեբախտաբար՝ զոհեր չկան։
Ադրբեջանցի ավարառուներին հաջողվել է Հին Թաղերից (Հադրութի շրջան) հափշտակել 250-300 գլուխ մանր եղջերավոր անասուն։ Պատանդ է վերցվել նաև հովիվ Միշա Խուդաթյանը, որի ճակատագիրն առայժմ անհայտ է։
ՀՈՒՆԻՍԻ 3. Մի խումի ադրբեջանցի ավտոմատավորներ Ջաբրայիլի շրջանի Մազրա գյուղի կողմից խուժել են Քարագլուխ գյուղը և կրակ բացել բնակիչների վրա։ Գնդակոծություն է կատարվել նաև ուղղաթիռից, որի հետևանքով բռնկվել է տեղաբնակ Վանյա Սարգսյանի կիսաքանդ տունը։ Զոհեր չկան։ Ձերբակալվել և Ջաբրայիլ են տեղափոխվել երիտասարդ քարագլուխցիներ Վարուժան և Հովիկ Գասպարյանները, Հենրիկ Ստեփանյանը։ Կալանվել է նաև Վանյա Սարգսյանը՝ վիրավոր վիճակում։ Նրանց ճակատագիրն անհայտ է։
Օմօնականների ուղղաթիռն անընդհատ պատվել է Խանձաձոր գյուղի վրա, կրակ բացել՝ ահաբեկելով գյուղի բնակիչներին։ Կանանց և երեխաներին նախօրոք տեղափոխելով շրջկենտրոն՝ գյուղի տղամարդիկ անհավասար կռվի մեջ են մտել մինչև ատամները զինված ելուզակների դեմ, որը տևել է մինչև լուսաբաց, և թույլ չեն տվել, որ օմօնականները մտնեն գյուղ։
ՀՈՒՆԻՍԻ 5. Առավոտյան Ստեփանակերտ ժամանեց ԼՂԻՄ-ի վերաբերյալ միութենական վերահսկիչ-դիտորդ հանձնաժողովը՝ ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի հրապարակայնության, քաղաքացիների, իրավունքների և դիմումների հարցերի կոմիտեի նախագահ Վլադիմիր Ֆոտեևի գլխավորությամբ։ ԼՂԻՄ կազմկոմիտեում տեղի է ունեցել խորհրդակցության հանձնաժողովի անդամների և արտակարգ դրության շրջանի զինվորական պարետատան ղեկավարների մասնակցությամբ։
Խորհրդակցությունից հետո, հանձնաժողովի անդամներն այցելել են մարզին սահմանակից Լաչինի շրջան։
ՀՈՒՆԻՍԻ 6. Վանքի պետտնտեսության տարածքում զինվորական զրահամեքենայի խոշոր տրամաչափի գնդացրով կրակ է բացվել անտառի ողղությամբ։ Շրջանաձև կրակահերթով մոտ կես ժամ զրահամեքենան «սանրել» է անտառը։ Վանք գյուղի բնակիչ Ա. Չիլինգարյանը, որի մոտ չի հայտնաբերվել զենք ու զինամթերք, կալանվել է զինվորների կողմից, սակայն պետտնտեսության ղեկավարների միջամտությունից հետո ազատ է արձակվել։
ՀՈՒՆԻՍԻ 8. Ժամը 16։00-ին օմօնականները Միր-Բաշիրի շրջանի Ղարաղաղլու գյուղից հարձակվել են Մարտակերտի շրջանի Կարմիրավան գյուղի անասնապանական ֆերմայի վրա։ Նրանց հակահարված են տվել, որի հետևանքով սպանվել են երկու ադրբեջանցի, իսկ երկուսն էլ վիրավորվել են, որոնց տարել են Միր-Բաշիր։
Ասկերանի շրջանի Արցախաշեն գյուղի մոտակայքում բռնագրավվել և Խոջալու են տեղափոխվել Ստեփանակերտի No 18 շրջիկ մեքենայացված շարասյան «ԿամԱԶ» և «ՈՒԱԶ-469» մակնիշի երկու ավտոմեքենաները։
Արտակարգ դրության շրջանի պարետի հրամանով կալանվել են մեկ տասնյակից ավելի մարդատար ավտոմեքենաներ՝ ի պատասխան այն բանի, որ անհետացել է պարետատան ՈՒԱԶ մակնիշի մեքենան՝ ազգությամբ հույն  մի զինվորականի հետ միասին։
ՀՈՒՆԻՍԻ 9. Գիշերը, մոտավորապես ժամը 1։00-ին, Կիչա՚նի գերեզմանատան մերձակայքում հարձակման են ենթարկվել հայ գյուղացիները։ Վիրավորվել է 32-ամյա Էդուարդ Դավթյանը, ում շտապ տեղափոխել են մարզային հիվանդանոց։
Գիշերը Ատեփանակերտում մոր ձերբակալություններ են կատարվել։ Կալանվել են կահույքի խանութի վարիչ Վալերի Բարսեղյանը, առևտրական բազայի հաշվապահ Գրիշա Դանիելյանր։ Փորձել են կալանել նաև ոսկերչական ապրանքների խանութի վարիչ Ալյոշա Կասյանին։ Այդ փորձը, սակայն, անհաջող է ավարտվել։
Գիշերը, ժամը 2։80-ին, մարզգործկոմ են ներխուժել չորս ավտոմատավոր զինվոր, մեկ փոխգնդապետ և մեկ կապիտան, որոնք ստուգել են հերթապահների անձնագրերը, հետաքրքրվել ԼՂ մարզգործկոմի նախագահ Սեմյոն Բաբալանի տան հեոախոսահամարով։
ՀՈՒՆԻՍԻ 10. Ժամը 12.00-ին Կիչանում տագնապ է բարձրացել։ Ելուզակները կրողի անհատական ոչխարի հոտը հափշտակելու և դեպի Սրխավենդ քշելու փորձ են արել։ Դեպքի վայր հասած կիչանցիներին հաջողվել է փրկել հոտը և վերադարձնել գյուղ։
Շուշվա ժայռից գնդակոծվել է Քարինտակը, այնուհետև հրոսակները փորձել են քարեր գլորել դեպի գյուղ, սակայն ներքին զորքերի զորային կարգախումբը, որը ապահովում է խաղաղ բնակչության անվտանգությունը, ավտոմատ զենքից պատասխան կրակ է բացել։ Հարձակվողներն իսկույն թողել են դիրքերը և դիմել փախուստի։
Ժամը 16։35-ին Ղափանլու գյուղի կողմից հարձակման է ենթարկվել Կարմիրավան-Արծվաշեն (Մարտակերտի շրջան) ճանապարհահատվածը։ Ավտոմատ զենքով գնդակոծվել են «ժիգուլի» և «Մոսկվիչ» մակնիշի երկու ավտոմեքենա։ Գնդակոծության հետևանքով զոհվել է 25-ամյա Անուշ Ավանեսյանը, վիրավորվել է «Աոսկվիչի» վարորդը՝ 40-ամյա Գրիշա Խաչատրյանը։ Երկուսն էլ արծվաշենցիներ են։ Ելուզակները առևանգել են նաև «ժիգուլի» ավտոմեքենան։
ՀՈՒՆԻՍԻ 11. Առավոտյան Ղաջար գյուղի թվով 40 բնակիչներ, անհրաժեշտ գործիքներով և բեռնատար ավտոմեքենաներով ներխուժել են Մարտունու շրջանի Սարգսաշենի Հովհ. Շիրազի անվան կոլտնտեսության թթայգի և ճղակոտոր արել ավելի քան 50 թթենիներ։ Շերամորդի համար թալանած կերը նրանք առանց խոչընդոտի տեղափոխել են Ղաջար։
Ադրբեջանցիների զինված մի խումբ ժամը 15։45-ին Ասկերանի շրջանի Խրամորթ գյուղի անասնապահական ֆերմայից հափշտակել է 70 գլուխ խոշոր եղջերավոր անասուն։ Զորային կարգախումբը հմուտ գործողությունների շնորհիվ խլել է նախիրն ու վերադարձրել իր օրինական տերերին։
ՀՈՒՆԻՍԻ 13. Օրը ցերեկով ադրբեջանցի ավարառուները ներխուժել են Ասկերանի շրջանի Սղնախի Շահումյանի անվան կոլտնտեսության տարածքը։ Կրակ բացելով ավտոմատ զենքից, նրանք սպառնացել են տնտեսության անասնապահներին և արոտատեղից Շուշվա շրջանի Նաբիլար գյուղ քշել ավելի քան 80 գլուխ խոշոր եղջերավոր անասուն։
Ժամը մոտ 12։30-ին, սպառազեն ադրբեջանցիները փորձել են հափշտակել Հադրութի շրջանի Ուխտաձորի (էդիլլու) խորհտնտեսության Քյուրաթաղի տեղամասի բնակչությանը պատկանող անասունները։ Ու մինչև անասնապահները իմաց կտային գյուղի բնակչությանը, ավարառուները 12 գլուխ խոշոր եղջերավոր անասուններ են քշել-տարել մինչև Հողեր ադրբեջանականացված գյուղի տարածք, սակայն քյուրաթաղցիներ Հայկ Մարտիրոսյանը և Վանյա Օհանջանյանը, դիմելով համարձակ ու գողերի համար անակնկալ քայլի՝ փակել են ճանապարհը։ Անասնագողերը ստիպված թողել են անասուններն ու փախել դեպի Հողեր։ Հափշտակված անասունները վերադարձվել են Քյուրաթաղ գյուղ։
ՀՈՒՆԻՍԻ 17. Խոջալու գյուղում քարկոծվել և վթարի է ենթարկվել մեկ ավտոբուս. ինչի հետևանքով վեց հոգի, այդ թվում՝ կանայք, ստացել են մարմնական տարբեր աստիճանի վնասվածքներ։ Տուժածները տեղափոխվել են մարզային հիվանդանոց։
Գիշերը մի խումբ ելուզակներ Աղդամի շրջանի Գյուլափլու գյուղի կողմից ներխուժել են Մարտունու շրջանի Աշանի Լևոն Միրզոյանի անվան կոլտնտեսության կաթնապրանքային ֆերմայի տարածք, հրազենից կրակ բացել ֆերմայի շինությունների և ծղոտի դեզերի վրա, բռնկվել է հրդեհ, կրակի ճարակ է դարձել 60 տոննա ծղոտ։
ՀՈՒՆԻՍԻ 18. Ժամը մոտ 22։20-ին Շուշի քաղաքի մուտքի մոտ տեղաբաշխված ներքին զորքերի հսկիչ-անցագրային կետից մոտ հինգ կիլոմետր հեոավորության վրա ինտենսիվ կերպով գնդակոծվել է «ՈԻԱԶ-469» մակնիշի ավտոմեքենան, որով ներքին զորքերի մի խումբ զինվորականներ Շուշիից մեկնում էին Խոջալու։ Զոհվել է ԽՍՀՄ ՆԳՆ ներքին զորքերի՝ արտակարգ դրության շրջանում տեղարաշխված Ն զորամասի հրամանատարի տեխնիկական մասի գծով տեղակալ, մայոր Ալեքսանդր Խոմիչը։ Ծանր վիրավորվել և զինվորական հոսպիտալ է տեղափոխվել ներքին զորքերի գումարտակի հրամանատարի քաղգծով տեղակալ, ավագ լեյտենանտ Վադիմ Կոլմանովիչը։
ՀՈՒՆԻՍԻ 20. Ժողովրդական պատգամավորների ԼՂԻՄ մարզխորհրդի գործկոմի վարչական շենքում տեղի է ունեցել խորհրդակցության, որին մասնակցել են մարզի և շրջանների խորհրդային, կուսակցական և պետական մարմինների ղեկավար աշխատողներ։ Օրակարգում դրված էր մարզում իրավիճակի նորմալացման միջոցառումների մասին հարցը։ Բոլոր ելույթ ունեցողները նշել են, որ անհրաժեշտ է առճակատման քաղաքականությունը փոխարինել երկխոսության քաղաքականությամբ։
Մոտ Ժամը 10։30 րոպեին Ստեփանակերտի Կրկժան տեղամասի ադրբեջանական հատվածում հայտնաբերվել է շարքային միլիցիոներ Թափտղ Ռզաևի դիակը։ Դեպքի վայրում հայտնաբերվել են միլիցիոների անձնական հաշվեցուցակային զենքը և օգտագործված պարկուճներ։ Ստույգ տեղեկությունների համաձայն, մահը վրա է հասել ատրճանակի պատահական կրակոցներից փորի ներքևի մասում ստացված վերքից։
ՀՈՒՆԻՍԻ 21. Աոավոտյան Ստեփանակերտի օդանավակայանում օմօնականների կողմից բռնագրավվել են ԼՂԻՄ-ի շրջանավարտների համար ուղարկված ավարտական վկայականները։
Ժամը 16։20-ին Ասկերանի շրջանի Մեշալի բնակավայրի շրջակայքում հայտնարերվել ու ոչնչացվել է հակատանկային մեկ ՏՄ-57 ական։
Ժամը 20։00-ին Մարտակերտի շրջանի Բաշ-Գյոնեփայա բնակավայրի մոտ փոխհրաձգության հետևանքով սպանվել է Մ. Գարիբովը։
ՀՈՒՆԻՍԻ 22. Ժամը 19։50-ին Ստեփանակերտ քաղաքի Չկալովի փողոցում զորային կարգախմբի կողմից կալանվել է «Նիվա» մակնիշի մեկ ավտոմեքենա։ Մեքենայում գտնվող վարորդ Ա. Աբրահամյանը և ուղևոր Վ. Իշխանյանը պատանդ են վերցվել։ Երկուսն էլ Ստեփանակերտ քաղաքի բնակիչներ են։
ՀՈՒՆԻՍԻ 24. Ադրբեջանաբնակ Խոջավենդ գյուղ են մտել օմօնականներով լի երեք ավտոբուս։ Նրանք դիմել են շրջանի պարետին և խնդրել, որ զինվորներով օգնի Մարտունու շրջանում անցկացնել անձնագրային ռեժիմի ստուգումներ։ Պարետը, ըստ լուրերի, մերժել է։
ՀՈՒՆԻՍԻ 25. Ժամը մոտ 2։00-ին Շահումյանի շրջանի Կարաչինար գյուղից քշել են 170 գլուխ խոշոր եղջերավոր անասուն։
ՀՈՒՆԻՍԻ 26. Մոտավորապես ժամը 12։00-ին Մարտունու շրջանի Բերդաշեն գյուղի կոլտնտեսության կաթնապրանքային ֆերմայի վրա գործած հարձակման հետևանքով վիրավորվել է անասնապահ, 30-ամյա Շահրաման Միրզոյանը, ով շտապ տեղափոխվել է Մարտունու շրջանային հիվանդանոց։ Անասնագողերը տարել են 50 գլուխ խոշոր եղջերավոր անասուն, որոնք հետո զինվորականների և բերդաշենցիների ջանքերով վերադարձվել են կոլտնտեսությանը։
Ժամը 13.00-ին ադրբեջանցի անասնագողերը Մարտունու շրջանի Աշան գյուղից քշել են 150 գլուխ մանր եղջերավոր անասուններ։ Զինծառայողների հմուտ գործողութունների շնորհիվ հոտը վերադարձվել է տերերին։
Ժամը 16։00-ին Մարտակերտի շրջանի Իմերեթ-Քերավենդ գյուղից մոտ 10 կիլոմետր դեպի հյուսիս տեղի է ունեցել փոխհրաձգություն, որի հետևանքով սպանվել է Դ. Ազիզովը, վիրավորվել Ռ. Թալիշովը։
ՀՈՒՆԻՍԻ 27. Մարտունու շրջանի Ղարադաղլու գյուղում հրաձգության հետևանքով սպանվել են 6 ադրբեջանցիներ, վիրավորվել 2-ը, հրկիզվել է երկու բնակելի տուն։ Ներխուժելով անասնապահական ֆերմա, անհայտ անձիք քշել են 130 գլուխ խոշոր եղջերավոր անասուններ։
ՀՈՒՆԻՍԻ 28. Լուսաբացին զինվորականները խուզարկություններ են կատարել Մարտունու շրջանի Բերդաշեն, Հաղորտի և Սպիտակաշեն գյուղերում, սակայն ոչինչ չի հայտնաբերվել։
Ադրբեջանցի օմօնականները ներխուժել են Մուշկապատի անասնապահական ֆերմա և պատանդ վերցրել ֆերմայի հաշվառ Նորիկ Հովսեփյանին, աշխատակիցներ Յուրի Դավթյանին, Շահեն և Կարո Պ՚ետրոսյաններին, Մարտին Մուսայելյանին, Յուրի Ասրիբաբայանին, Ալեքսանդր Սարգսյանին և Շահմուրադ Գրիգորյանին, որոնց անմիջապես տեղափոխել են Շուշի։
ՀՈՒՆԻՍԻ 30. Ժամը 13։00-ին Մարտակերտի շրջանի Լենինավան գյուղից 14 ուղևորներ փոխադրող մի զինվորական ուղղաթիռ վթարի է ենթարկվել Սիսիանի շրջանի Նորավան գյուղի մոտակայքում։
Գիշերը, մոտ ժամը 3։30-ին անհայտ անձինք Ասկերանի շրջանի Քարաշեն գյուղում Բեբա Հովհաննիսյանի տան բակից հափշտակել են 19 գլուխ ոչխար և 10 գլուխ գառ։ Ավարը քշվել է դեպի Շուշվա շրջանի Մալիբեկլու գյուղ։
ՀՈՒԼԻՍԻ 1. Մոտավորապես ժամը 11-ին նոր ձերբակայություններ են կատարվել Ստեփանակերտում։ Ձերբակալված Կամո Դանիելանը, Վահան Փիլիյանն ու Սամվել Բաբայանը վարչական կալանքի են ենթարկվել 30 օրով և տեղափոխվել Շուշի։
ՀՈՒԼԻՍԻ 2. Հրկիզվել են Մարտունու շրջանի Աշան և Բերդաշեն գյուղերի հացահատիկի արտերը։
Օրը ցերեկով ադրբեջանցի հրոսակները հրդեհել են Ասկերանի շրջանի Սարուշենի «Մայիսի 9-ի» կոլտնտեսության Ամարասի հովտի հացահատիկի արտերը։ Դեպքի վայր հասած համագյուղացիները, ովքեր ջանում էին հանգցնել կրակը, ադրբեջանական սպառազեն կազմավորումների կողմից ենթարկվել են հարձակման։ Հրազենից վիրավորվել է Սոս գյուղի բնակիչ Սամսոն Ղահրամանյանն ու տեղափոխվել մարզային հիվանդանոց։
ՀՈՒԼԻՍԻ 3. Առավոտյան ժամը 4։00-ին օմօնականները զինվորականների ուղեկցությամբ մտել են Շուշվա շրջանի Քարինտակ գյուղը և կալանավորել 12 մարդու։ 30-ից ավելի մարդ տարվել է անհայտ ուղղությամբ։ Քշվել է նաև ավելի քան 100 գլուխ անասուն։
Ներքին զորքերի զինծառայողների և օմօնականների կողմից անձնագրային ռեժիմի ստուգումներ են կատարվել Մարտակերտի շրջանի Վանք գյուղում։ Կալանվել է հայ ազգության 10 մարդ։ Գործողության ընթացքում գյուղը շրջապատված էր ռազմական տեխնիկայով, օդում պտտվում էին ռազմական ուղղաթիռները։
Անձնագրային ռեժիմի ստուգման պատրվակով խուզարկություններ են անցկացվել Մարտունու շրջանի Աշան, Մուշկապատ, Բերդաշեն, Հաղորտի, Սպիտակաշեն հայկական գյուղերում։ Հաղորտուց ձերբակալվել են 6, Մուշկապատից՝ 1 մարդ, որոնց ճակատագիրն անհայտ է։
Ժամը 7։10-ին Մարտակերտի շրջանի ադրբեջանաբնակ Ումութլու գյուղի ֆերմայի մոտակայքում անհայտ անձանց կողմից սպանվել է Կ.Կասումովը։
ՀՈՒԼԻՍԻ 4. Խուզարկություններ են կատարվել Մարտակերտի շրջանի Առաջաձոր գյուղում։ Ստուգումներն անց են կացվել նախօրոք կազմված ցուցակներով։
Ձերբակալություններ են կատարվել Ննգի և Աշան գյուղերում։ Անհայտ ուղղությամբ տարվել է Աշանի Լևոն Միրզոյանի անվան կոլտնտեսության նախագան Էմիլ Բալայանը։
Ժամը մոտ 22։30-ին ավտոմատ զենքով գնդակոծվել է Հադրութի շրջանի Սարինշեն գյուղը։ Սպառազեն օմօնականները զավթել են գյուղն ու իրենց օջախներից վտարել բնակիչներին։
ՀՈՒԼԻՍԻ 5. Մարտակերտի շրջանի Հաթերք գյուղում երրորդ անգամ անց են կացվել անձնագրային ոեժիմի ստուգումներ, որոնց ընթացքում կալանվել են նախկին բաքվաբնակ Էդիկ Շահգելդյանը և խորհտնտեսության տրակտորիստ Վիլեն Մարտիրոսյանը։ Գյուղի կանայք ոտքի են կանգնել, պահանջելով ազատ արձակել կալանվածներին։ Զինվորականները կանանց վախեցնելու նպատակով սկսել են օդ կրակել։ Ի վերջո, ստիպված ազատել են կալանվածներին, բայց կրակոցների հետևանքով երկու ձեռքից վիրավորվել է Մարտակերտ քաղաքի բնակիչ, 16-ամյա Գարիկ Բաղրանը։
Մոտ ժամը 15։00-ին Մարտակերտի շրջանի Ջագլիկ գյուղի մոտակա անտառում սպանվել է 35-ամյա (Թ. Չոբանյանը, վիրավորվել է նրա 27-ամյա եղբայր Բ. Չոբանյանը։
ՀՈՒԼԻՍԻ 6. Հադրութի շրջանի Սարինշեն գյուղում ստեղծվել է զինվորական պահակակետ։ Ներքին զորքերի զինծառայողների հետ միասին այստեղ հերթապահում են նաև տեղի հայ միլիցիոներները՝ անձնական հաշվեցուցակային զենքերով։ Դրանից հետո ավտոմատավոր օմօնականները հարկադրված թողել են գյուղն ու հանգրվանել իրենց իսկ կողմից ջարդված ու թալանված մոտակա ռադիոհեռուստահաղորդիչ կայանի շենքում։ Սակայն սարինշենցիներից ոչ ոք դեռ չի վերադարձել հարազատ գյուղ։ Ձերբակալված և Ջաբրայիլ տարված գյուղացիների մի մասն ազատ է արձակվել։ Մյուսների ճակատագիրն առայժմ անհայտ է։
Մարտունու շրջանի Հաղորտու Ն. Սաֆարյանի անվան կոլտնտեսության խոզաբուծական ֆերմայում բռնկված հրդեհը զգալի վնաս է հասցրել տնտեսությանը։ Լիովին այրվել է անասնաշենքերից մեկը։ Տուժել է նաև կենդանիների գլխաքանակը։ Ֆերմայի մոտ տեղադրվել է զինվորական պահակակետ։ Վերացվել են դիվերսիայի հետևանքները։
Ժամը մոտ 20։00-ին հրկիզվել են Մարտակերտի շրջանի Ներքին Հոռաթաղի տնտեսության ցորենի արտերը։
ՀՈՒԼԻՍԻ 7. Ավտոմատներով և այլ զենքերով զինված մի խումբ ադրրեջանցիներ Աղդամի շրջանից ներխուժել են Նախիջևանիկի Ֆրունզեի անվան խորհտնտեսության տարածք և կրակ բացելով հրազենից, վիրավորել անասնապահ Աշոտ Օհանջանյանին, քշելով 41 գլուխ խոշոր եղջերավոր անասուն։ Նախիջևանիկցիներին և ներքին գործերի Ասկերանի շրջբաժնի օպերատիվ խմբին հաջողվել է անասունները ետ վերադարձնել։
Մոտ ժամը 7։00-ին անհայտ անձանց կողմից սպանվել են Մարտակերտի շրջանի Սրխավենդ ադրբեջանաբնակ գյուղի չորս բնակիչներ։
ՀՈՒԼԻՍԻ 8. Վաղ առավոտյան Չլդրան-Կիչան ճանապարհահատվածում ադրբեջանական սպառազեն ավազակները գնդակոծել են երեք մարդատար ավտոմեքենա։ «Մոսկվիչ» մակնիշի անձնական օգտագործման մեքենայի վարորդ, Այգեստան գյուղի բնակիչ Օլեգ Սարգսյանր գլխից ծանր վիրավորվել և տեղափոխվել է Մարտակերտի շրջանային հիվանդանոց։ Ավազակները բենզին են լցրել ու հրկիզել շրջված մեքենան։ Մարմնական վնասվածքներ է ստացել նաև «Ժիգուլի» մակնիշի ավտոմեքենայի վարորդ Կիմ Ավագյանը։
Հանրային վնասարարները հրկիզել են Աշանի Լևոն Միրզոյանի, Մարտունու Ալ.Մյասնիկյանի և Քերթի Կոմիտասի անվան կոլտնտեսությունների հացահատիկի արտերը։ Մոտավոր հաշվումներով այրվել է 220 հեկտար ցորենի արտ։
Ժամը 10։20-ին Ասկերանի շրջանի Խաչեն գյուղի մոտակայքում հրկիզված վիճակում  հայտնաբերվել է «ԿՌԱԶ» մակնիշի մի ավտոմեքենա։
Ժամը 20։05-ին ներքի զորքերի պահակախմբի կողմից կալանվել է Ֆիզուլի քաղաքի բնակիչ Ի. Մամեդովը, ումից առգրավվել է 9 փամփուշտներով ինքնաշեն փոքր տրամաչափի ատրճանակ։ Կալանվածը տեղափոխվել է Աղդամ քաղաքի պարետատուն։
Ժամը 20։30-ից մինչև կեսգիշեր ավտոմատ զենքով և նռնականետով գնդակոծության են ենթարկվել Շահումյանի շրջանի Էրքեջ, Բուզլուխ և Մանաշիդ գյուղերը։
ՀՈՒԼԻՍԻ 9. Մարտունու շրջանում հրկիզվել են շուրջ 180 հեկտար ցորենի արտեր։
Օրը ցերեկով, Ատեփանակերտ քաղաքի կոնդենսատորների գործարանի մերձակա տարածքից «անհետացել» են մի խումբ բնակիչներ։ Տնտեսական կարիքների համար խոտ կուտակող այդ մարդկանց սկզբում շրջապատել են գրահամեքենաներով ժամանած զինծառայողները, որից հետո «ՈԻԱԶ» մակնիշի ավտոմեքենայով քաղաքացիական հագուստոով անհայտ անձինք և զինված օմօնականներ են հայտտվել տեղում։ Քաղաքաբնակներ Կարեն Հայրումյանը, եղբայրը՝ Լևոնը, որդիները՝ Արթուրը, Նորայրն ու Լեռնիկը և Կիմ Հարությունյանն առանց որևէ պատճառի կալանվել և զրահամեքենայով տարվել են Խոջալու ադրբեջանաբնակ գյուղը, որտեղին էլ տեղափոխվել են Շուշի։ Քաղաքի զորամասերից մեկի պրապորշչիկ Կարո Հարությունյանը, որը վում էր եղբոր և մյուսների ճակատագրով, նույնպես «անհետացել» է։ Բռնագրավվել և Խոջալու է տարվել «ԳԱԶ-58» մակնիշի ավտոմեքենան։
Մոտավորապես ժամը 18։00-ին Ֆիզուլու շրջանի Վերին Վեյսալու գյուղի շրջակայքում «Մոսկվիչ» մակնիշի անհատական ավտոմեքենայով Մարտունուց Ճարտար մեկնող շրջանային արտադրական վարչության ավտովարորդ Սերգեյ Աղաջանյանի ճանապարհը կտրել են քաղաքացիական հագուստով չորս ադրբեջանցիներ։ Նրանք դաժանաբար ծեծել են իրենց զոհին, ապա հափշտակելով պետական ավտոմեքենան՝ հեռացել են անհայտ ուղղությամբ։
ՀՈՒԼԻՍԻ 11. Գիշերը Ասկերանի շրջանի Սղնախի Ստ. Շահումյանի անվան կոլտնտեսության կաթնապրանքային ֆերմա են ներխուժել ադրբեջանցի ավարառուներն ու հափշտակել 41 գլուխ հորթ։ Հետքերը տանում են դեպի Շուշվա շրջանի Նաբիլար գյուղ։
ՀՈՒԼԻՍԻ 13. Տեղացել է ուժեղ կարկուտ, որը հսկայական վնաս է հասցրել Մարտունու և Ասկերանի շրջանների տնտեսություններին։ Խիստ տուժել են խաղողի պլանտացիաները, բանջարանոցները, պտղատու այգիները, եգիպտացորենի, սիսեոի և այլ կուլտուրաների ցանքսերը։ Առանձնապես տուժել են հացահատիկայինների արտերը՝ փչացել է մոտ 700 հեկտար ցանքատարածություն։
Ցերեկը Շահումյանի շրջանի Էրքեջ գյուղի վրա ռազմական Ուղղաթիռներ են երևացել, բարձրախոսից հնչել են գյուղն ազատելու կտրական պահանջներ, այլապես բոլոր բնակիչները կգնդակահարվեն։ Բուզլուխ և Էրքեջ գյուղերի բնակիչներին ներկայացված վերջնագիրը երկարաձգված է մինչև ժամը 18։00-ն։ Կանայք և երեխաներն էվակուացված են այդ գյուղերից։ Տղամարդիկ հրաժարվում են տեղահանվել։ Էրքեջի մոտակայքում հայտնվել են Բաքվից նախօրոք այստեղ հասցված մեծ թվով լրագրողներ և լուսանկարիչ-թղթակիցներ։ Մանաջիդին ներկայացված է մինչև հուլիսի 18-ը տեղահանվելու վերջնագիր։
Վաղ առավոտից անջատված են մարզի կապի բոլոր գծերը արտաքին աշխարհի հետ։ Մարզի հերսում չեն գործում Մարտակերտ և Հադրութ գլխավոր ուղղությունները։ Դադարեցված է նաև Հայաստանի Հանրապետության ոադիոհաղորդումների աոաջին ծրագրի ընդունումը։
ՀՈՒԼԻՍԻ 14. Բաքվից Ստեփանակերտ է ժամանել ակադեմիկոս Անդրեյ Սախարովի հիշատակին անցկացված առաջին միջազգային կոնֆերանսի պատվիրակությունը՝ Մեծ Բրիտանիայի լորդերի պալատի սպիքերի տեղակալ, բարոնուհի Քերոլայն Քոքսի գլխավորությամբ։  Պատվիրակությանը օդանավակայանից ուղեկցել են պարետատան շենքը, որտեղ սպասում էին կազմկոմիտեի, պարետատան և մարզային դատախազության ներկայացուցիչները։ Մարզխորհրդի ներկայացուցիչները ևս այդտեղ էին, որոնց խնդրանքով էլ պատվիրակությունը մարզխորհրդի գործկոմի շենքում հանդիպում է ունեցել Հադրութից, Բերդաձորից րռնագաղթվածների, անօրեն կալանվածների և Ադրբեջանի բանտերում խոշտանգվող հայազգի քաղաքացիների հարազատների հետ։ Հյուրերը եղել են նաև Շուշվա բանտում, Մարտունու շրջանի Մաճկալաշեն և Ղարադաղլու գյուղերում։ Նույն օրը պատվիրակությունը կրկին մեկնել է Բաքու։
Ադրբեջանցիները կրկին գերակշիռ ուժերով հարձակվել են Շահումյանի շրջանի գյուղերի վրա։ Ընկել են Մանաշիդ և Բուզլուխ գյուղերը։
ՀՈՒԼԻՍԻ 15. Ընկել է Էրքեջ գյուղը (Շահումյանի շրջան)։
ՀՈՒԼԻՍԻ 16. Կրկին Ստեփանակերտ է ժամանել ակադեմիկոս Անդրեյ Սախարովի հիշատակին անցկացված աոաջին միջազգային կոնֆերանսի պատվիրակաթյունը, որի անդամներն եղել են Հադրութի և Շահումյանի շրջաններում, Շուշի քաղաքում, Մարտակերտի շրջանի ադրբեջանաբնակ Ումութլու գյուղումԱրևշատ (Դոլանլար) գյուղում, ուր բռնի տեղահանված հայերի տներում ադրբեջանցիներ են բնակվում, հյուրընկալվել են Տողի հայկական և ադրբեջանական մի քանի ընտանիքներում։ Օրվա վերջում պատվիրակությունը Ստեփանակերտից մեկնել է Բաքու։
ՀՈՒԼԻՍԻ 17. Օդային կապը Երևանի հետ դադարեցված է։ Արցախն ամբողջովին կտրված է արտաքին աշխարհից։ Ստփանակերտ-Երևան օդային կապն ապահովող հայ ավիատորները, ի նշան բողոքի, գործադուլ են հայտարարել։ Նրանք պահանջում են Ստեփանակերտի օդանավակայանից դուրս բերել ադրբեջանական զինված կազմավորումները և ստեղծել նորմալ պայմաններ՝ թռիչքներ կատարելու համար։
Շահումյան և Էրբեջ բնակավայրերի միջև ընկած ճանապարհահատվածում գնդակոծվել է ՈԻԱԶ-469 մակնիշի մի ավտոմեքենա, ինչի հետևանքով զոհվել են 4 հոգի։
Կեսօրին գազանաբար սպանվել է Հաղորտու միջնակարգ դպրոցի զինղեկ, 33-ամյա Վալերի Կարապետյանը։ Նա իր երկու ընկերների հետ ձմռան համար փայտ էր մթերում Հաղորտի և Ղարադաղլու գյուղերի միջև ընկած Ննգիջան տեղամասում։ Ադրբեջանցի ավազակները Վ. Կարապետյանի վրա հարձակվել են այն պահին, երբ ընկերները խորացել էին անտառում։ Սպառազեն մարդասպանները վայրենաբար խոշտանգել են իրենց անմեղ ու անպաշտպան զոհին, իսկ հետո՝ հրկիզել դիակը։
ՀՈՒԼԻՍԻ 18. Մոտ Ժամը 14։00-ին ադրբեջանցիները լուսածիր հրթիռ են արձակել Չլդրանի Օրջոնիկիձեի անվան խորհտնտեսության ցորենի արտերի ուղղությամբ, որի հետևանքով հրդեհ է բռնկվեյ։ Այն հաջողվել է մարել կարճ ժամանակում, սակայն չորս հեկտարը հրի ճարակ է դարձել։
ՀՈՒԼԻՍԻ 21. Ժամը մոտ 19։30-ին «ՎԱԶ 2108» մակնիշի ավտոմեքենայով Ճարտարից իրենց 8-ամյա աղջկա հետ Մարտունի վերադառնալու ճանապարհին Վերին Վեյսալու գյուղի մոտակայքում հարձակման են ենթարկվել ամուսիններ, շրջկենտրոնի հացի գործարանի պահեստապետ Մավրիկ Գրիգորյանը և շրջանային «Ամարաս» թերթի խմբագիր Մելանյա Ադամյանը։ Որսորդական հրացանից արձակված կրակոցից գլխից թեթև վիրավորվել է Գրիգորյանը։ Այնուհետև որսորդական հրացաններով զինված երկու ադրբեջանցի մոտեցել են մեքենային և մոտ տարածությունից կրկին կրակել Մ. Գրիգորյանի վրա՝ վիրավորելով նրան կրծքից ու փորից։ Հետո ծանր վիրավորին ու նրա կնոջը մեքենայից կոպտորեն դուրս են հրել և առեանգել ավտոմեքենան։ Վիրավորը հասցվել է շրջանային հիվանդանոց։ Երկարատև վիրահատությունից հետո նրա վիճակը շարունակում էր մնալ ծանր։
Ժամը մոտ 13։30-ին հրդեհ է բռնկվել Խոջալու գյուղի ցորենի արտում։ Հրդեհը միիցիայի աշխատողների մասնակցությամբ մարել են Նորագյուղ և Խոջալու գյուղերի բնակիչները։ Այրվել է մոտ 30 հեկտար հացահատիկի բերք։
Ժամը 16։30-ին երեք զինված ադրբեջանցիներ հարձակում են գործել Ասկերանի շրջանի Քռասնի գյուղի «Արցախ» փորձարարական տնտեսության աշխատակից Լևոն Գրիգորյանի վրա, ով գյուղից 200-250 մետր հեռավորության վրա արածեցնում էր տնտեսությանը պատկանող մատղաշ անասուններին։ Ավարառուները նրան ծեծելով փորձել են քշել մատղաշներին, բայց 62-ամյա անասնապահը կարողացել է իմաց տալ համագյուղացիներին։ Անասնագողերը, տեսնելով օգնության շտապող ռռասնեցիներին, փախել են դեպի Ղուշչիլար գյուղի կողմր։ Տուժած Լ. Գրիգորյանը տեղափոխվել է մարզային հիվանդանոց։
ՀՈՒԼԻՍԻ 23. Տող-Ֆիզուլի մայրուղու «Դիրմանենբանդ» կոչվող տեղամասում մոտ ժամը 13։00-ին անհայտ անձնաց կողմից ավտոմատ զենքից սպանվել են Տողի միլիցիայի բաժանմունքի աշխատակիցներ Օքթայ Հյուսեյնովը և Ամիլ Յուսուբովը։
ՀՈՒԼԻՍԻ 24. ԽՍՀՄ ՆԳՆ ներքին զորքերի ստորաբաժանումները ադրբեջացի օմօնականների հետ միասին ներխուժել են Ուխտաձորի «Բարեկամություն» խորհտնտեսության Ակնաղբյուր (Աղբուլաղ) և Քյուրաթաղ գյուղերը։ Պատանդ են վերցվել խորհտնտեսության աշխատողներ Սլավիկ Սարդարյանը, Վլադիմիր Պետրոսյանը, Յաշա Բրուտյանը, Զարմիկ Պետրոսյանը, Եղվարդ Գասպարյանը, որոնց ճակատագիրն անհայտ է։
Երեկոյան դեմ Մեծ Թաղեր-Ազոխ ճանապարհի Իշխանագետի կամրջի հատվածից պատանդ է վերցվել Մեծ Թաղերի Խամփերյանցի անվան խորհտնտեսության բանվոր Արտյուշա Ալթունյանը և տարվել անհայտ ուղղությամբ։
ՀՈՒԼԻՍԻ 25. Զգուշանալով հնարավոր հարձակումից, Շահումյանի շրջանի Վերիշեն գյուղի հայ բնակչության մի մասն անցել է Մարտակերտի շրջան։ Շրջանի ղեկավարությունը ձեռնարկել է տեղահանությունը կանխելու փորձեր։ Հաջողվել է Վերիշենի բնակչության մեծ մասը ետ ուղարկել։ Նրանց ցույց է տրվել անհրաժեշտ նյութական օգնություն։ Որոշ ընտանիքներ դեռևս մնում են Մարտակերտում։
ՀՈՒԼԻՍԻ 26. Մարտակերտի շրջանի Ումութլու գյուղից մի սպառազեն խումբ թափանցել է հարևան Զագլիկ գյուղի տարածք և կրակ բացել հայկական գյուղի վրա։ Հրաձգության հետևանքով զոհվել է զագլիկցի երիտասարդ Վլադիկ Արամյանը։
ՀՈՒԼԻՍԻ 27. Փառուխ-Խրամորթ Ասկերանի շրջանի ճանապարհին ադրբեջանական ազգության մի խումբ զինված անձանց կողմից գնդակոծվել է ԳԱԶ-53 մակնիշի մի ավտոմեքենա, որտեղ գտնվում էին յոթ մարդ։ Ավազակային հարձակման հետևանքով սպանվել են 41-ամյա Սամվել Միքայելյանը և 24-ամյա Սամվել Մելքումյանը։ Հրազենային վերքերով Ստեփանակերտի մարզային հիվանդանոց են տեղափոխվել 60-ամյա փականագործ Աբել Աոստամյանը ե 35-ամյա հյուսն Ալբերտ Խաչատրյանը։
ՀՈՒԼԻՍԻ 28. Շարունակվում է Շահումյանի շրջանի Վերիշեն գյուղի կրակե պաշարումը։ Զինվորականները գնդացրային և ավտոմատային կրակահերթերով խոչընդոտում են նույնիսկ ձեռքով հացահատիկի բերքահավաքն սկսելուն, քանի որ շրջափակման պատճառով գյուղտեխնիկայի համար վառելիք չկա։ Գնդակոծվում են նաև կարտոֆիլի դաշտերն ու արոտավայրերը։
ՀՈՒԼԻՍԻ 29. Հարձակում է կատարվել հայկական Էրքեջ գյուղի վրա, որը ներկայումս վերահսկում են Ադրբեջանի օմօնի զորամասերը։ Ձեռնարկման հետևանքով սպանվել են յոթ, վիրավորվել 10-ից ավելի օմօնականներ։
ՀՈՒԼԻՍԻ 30. Հարձակման է ենթարկվել Հադրութի շրջանի Ծամձոր գյուղը, որի հայ բնակչությունը լիովին արտաքսվել էր այս տարվա մայիսին և որտեղ շտապ կարգով վերաբնակեցվել են ադրբեջանցիներ։ Հարձակման ընթացքում սպանվել է երկու ադրբեջանցի, հինգը պատանդ է վերցվել։ Այն գյուղերում, որտեղից վերջերս տեղահանվել էին հազարավոր հայեր, սկսվել են հայտնվել թռուցիկներ «Գետաշենցի վրիժառուներ» ստորագրությամբ։
ՀՈՒԼԻՍԻ 31. Երեկոյան Մարտակերտի շրջանի Դրմբոն գյուղի մոտակայքում հարձակում է կատարվել զինվորական շարասյան վրա։ ԽՍՀՄ ՆԳՆ ներքին զորքերի զինծառայողների շարասյունը, որը գնում էր նույն շրջան Իմերեթ-Քերավենդ ադրբեջանաբնակ գյուղը, ժամը 17։30-ին շրջափակվել է նրա գլխամասում և ետնամասում երկու պայթեցումներից հետո։ Այնուհետև սկսվել է գնդակոծություն, նռնականետներից, գնդացիրներից և ավտոմատներից։ Զինվորականները պատասխան կրակ են բացել։ Փոխհրաձգության հետևանքով վիրավորվել են չորս զինծառայողներ և պերմցի լրագրող Վալերի Դեմենտևը։ Վնասվել են նաև երկու զրահամեքենաներ։
(շարունակելի)